ساختمان مجلس شورای ملی

از دهه ‏های اول قرن نوزدهم که آوازهء پیشرفت و ترقیات صنعتی اروپا،و تأثیر آن در شهرنشینی و مسائل شهری،به ایران رسید و اثری بیدارکننده در آن به‏ وجود آورد،میل به تجدید بنای ممکلت و در نتیجه نیاز به فراگیری‏»علوم‏ جدیده‏»و تغییر اصول تعلیماتی حالت ضروری به خود گرفت.در نتیجه،در دوران ولایت عهدی عباس میرزاکه خود در این کار پیشقدم‏ بود،دولت تعدادی اندک از جوانان رابه ابتکار و دستور اوبرای فراگیری‏ علوم و حرفه‏های مورد نیاز راهی اروپا کرد. از میان گروه بعدی محصلینی که در سال 1843 م عازم دنیای غرب شدند عبد الرسول خان و میرزا رضا برای فرگیری حرفهء مهندسی انتخاب گردیدند.

بازگشت این دو مصادف شد با دوران صدارات میرزا تقی خان امیر کبیر مرد بزرگ و روشنفکر ایران که تحت تأثیر پیشرفت‏ های روسیه و عثمانی قرار گرفته و به سیر ترقی ملل غرب و به موجبات‏ انحطاط اوضاع ایران واقف گردیده بود.امیر کبیر از بدو خدمت برای‏ تجدید بنای کشور تلاش همه جانب‏ای را آغاز کرد و دست به یک‏ رشته اصلاحات اساسی زد که مهمترین آن‏ها،از نظر مطالب طرح شده در این نوشته،ایجاد«مرکز تعلیم و تعلّم»است.برای تدریس در این مدسهء عالی‏ که بالاخره با نام‏»دار الفنون‏»شروع به کار کرد تعلیمات مدرن غربی از طریق استادان‏»فرنگی‏»به ایران راه یافت.بنای این ساختمان که در داخل حصار ارگ سلطانی قرار می‏گرفت به میرزا رضای نامبرده‏ در بالا محول شد.ساختمان دار الفنون مجموعهء ساده‏ای بود از کلاس‏ها و آزمایشگاه‏ها که،با راهروی عریض متکی به قوس‏های نیمه بیضوی، دورا دور باغچه مرکزی را گرفته بود.قسمتی از اطاق‏های کار در طبقهء دوم‏ قرار داشت.

نقشه ‏های میرزا رضای مهندس باشی برای اجرای ساختمان در اختیار محمد تقی معمار باشی قرار گرفت.ساختمان دار الفنون،که احتمالا اولین‏ بنای دولتی است که توسط یک معمار ایرانی تحصیل کردهء»فرنگ‏»طراحی شده، در نوامبر 1851 م.افتتاح شد،درست در همان زمان که بانی بزرگ آن،امیر کبیر، در باغ فین کاشان در تبعید بسر می‏برد و در انتظار سرنوشت شوم‏ خود بود.

در دار الفنون‏ از میان دروس متعدد،ریاضی،مهندسی،طراحی ونقشه برداری نیز تدریس‏ می‏شد و در اولین دورهء آن دوازده دانشجو در رشتهء مهندسی نام نویسی کرده‏ بودند.تهیهء چند نقشهء ارزندهء قدیمی،و به خصوص نقشه ‏های پایتخت در سال‏های 1857 و 1890 م را مرهون گروه مهندسی این مدرسه هستیم.نقشهء اول را مهندس اگوست کرشیش اطریشی معلم معماری، ریاضی و هندسه با کمک شاگردانش،محمد تقی خان که از او نام بردیم و ذو الفقار بیک و نقشهء دوم را میرزا عبد الغفار خان،ملقب به نجم الدوله،امضاء کرده‏اند.

درمیان گروه محصلین اعزامی به اروپا(در سال 1857 م)،که بیشتر آن‏ را دانشجویان دار الفنون تشکیل می‏دادند،شخصی بود به نام میرزا مهدیخان‏ که طی هشت سال اقامت در فرانسه و اخذ دیپلم دبیرستانو دیپلم مهندسی از اکل سانترال(Ecole Centrale) با تخصص در رشتهء معماری در سال 1864 م راهی میهن شد.میرزا مهدی خان در تهران سال‏ها سرگردان بود و دوران بسیار مشکلی را گذرانید تا اینکه با کمک استاد محمد معمار قمی و حاج ابو الحسن معمار باشی مأمور تهیهء قسمتی از نقشه‏ های‏ مسجد سپهسالار و عمارت بهارستان شد. طرح تعدادی از ساختمان‏های دولتمندان عصر را نیز به میرزا مهدی خان شقاقی که به لقب‏ ممتحن الدوله مفتخر شده بود نسبت می‏دهند.با میرزا رضای مهندس باشی‏ و سپس میرزا مهدی خان،که هردو تحت تأثیر اصول و قواع حرفه‏ای‏ دنیای غرب بودند،حرفهء طراحی معماری از حرفهء معمار سازندهء بنا جدا می‏شود.

ممتحن الدوله در آثار خود عناصری از معماری اروپائی را دخالت داد.یکی‏ از ره آوردهای او که با استقبال فراوان روبرو شد طرح سرسراهای بزرگ و پله کان‏های باز به سبک اروپائی بود که جای راهروها و پله ‏های بستهء معماری سنتی را می‏گرفت.از اینرو بود که در سال 1885 م،محمود خان‏ ناصر الملک،وزیر خارجهء وقت،تهیهء طرح پله‏ای شبیه پلهء کاخ‏»بوکینگهام‏ پالاس‏»را به او سفارش داد! معماری دورهء قاجار،که در نیمهء اول قرن نوزدهم میلادی در دنبال روی از معماری سنتی قرون گذشته به تدریج به کیفیت پائین‏تری رسیده بود، درنیمهء دوم همان قرن یکسره آسیب پذیرشد.به علت ارتباط با دنیای‏ غرب و گرایش زمان،معماری این دوره به آسانی تحت تأثیر معماری‏ اروپایی قرار گرفت که از راه روسیه و قفقاز و ترکیه از شمال،و خلیج فارس‏ بوشهر از جنوب،به ایران رسیده بود.معمارهای معروف محلی نیز تا حدی طرز فکر و سلیقهء تازه را دنبال کردند.یکی از این امکانات تازه که سیمای اغلب‏ شهرهای بزرگ ایران را تغییر داد پوشش ساختمان‏ها با داربست چوبی و شیروانی بود که جای بام‏های طاقی و گنبدی را می‏گرفت.علی محمد خان‏ معمار باشی،یکی از معماران معروف این دوره است که طرح ساختمان‏های‏ صاحب قرانیه،سلطنت آباد و عشرت آباد را به او نسبت می‏دهند و در آثارش‏ آمیزش معماری سنتی با معماری غریبه به چشم می‏خورد.در همین دوره‏ در معماری ساختمان‏های داخل ارگ سلطانی نیز به پیروی سلیقهء زمان تغییرات‏ مهمی داده شد.

در تمام دورانی،که ساختمان‏های حکومتی و اعیانی با معماری غربی و روسی‏ ترکیب می‏شد، ساختمان‏های مسکونی متوسط در سطح شهر و به خصوص‏ در محلات قدیمی تا حدی هم شکل و هم آهنگ با ویژگی‏ها و خصوصیات معماری‏ سنتی بنا می‏شد.به این ترتیب که فضای خانه فضای بسته‏ای بود که به وسیلهء هشتی و یا راهروئی به معبر خارج ارتباط پیدا می‏کرد.»اطاق دم دری‏»جنبهء بیرونی خانه را داشت و بقیه اطاق‏ها،با چند پبه ارتفاع، حیاط مرکزی را که‏ در میان آن حوض آب قرار داشت دور می‏زد.اطاق‏های رو به جنوب بیشتر در زمستان و اطاق‏های رو به شمال و زیرزمین و بام خانه برای زندگی تابستانی‏ مناسب بود.زیر زمین،آب انبار و گاه آشپزخانه و سرویس‏های خانه با چند پله‏ پائین می‏رفت و زیر اطاق‏ها قرار می‏گرفت.عناصر مسکن در معماری عامیانه به‏ صورت الگوئی همگانی درآمده بود و به خوبی جوابگوی شرائط اقلیمی محیط خود می‏شد.

 صاحبان باغ بهارستان

باغ كنوني بهارستان كه بناي مجلس در آن ساخته شده بخشي از باغ بزرگي است به نام باغ سردار كه محمد حسن خان سردار ايرواني ـ سردار نامدار ايراني در جنگ‌هاي ايران و روس1271ق. 1855م.  – به روزگار فتحعلي شاه قاجار در شرق تهران قديم بيرون باروي شاه طهماسبي بنياد نهاده بود، حاج علي خان حاجب الدوله ـ لقب ديگر ايشان اعتمادالسلطنه است كه مرحوم اميركبير نيز توسط ايشان به قتل رسيده‌اند ـ بخشي از آن باغ بزرگ و زمين‌هاي اطراف آن را از سردار ايرواني خريداري كرد و در آن منزل گزيد

اعتمادالسلطنه كه زمين‌هاي مذكور را به مبلغ هشت هزار تومان خريداري كرده بود در 1280ق. در دو نوبت يكبار سه دانگ و دفعه ديگر دو دانگ و نيم آنرا نزد پاشاخان امين الملك گرو گذاشت. حاج علي خان در 1285 فوت كرد و در 1289 پاشا خان امين الملك پنج دانگ و نيم بهارستان را كه در رهن او بود به حاج ميرزا حسين خان سپهسالار قزويني (مشيرالدوله) فروخت.

سپهسالار در بزرگترين بخش آن مسجد و در بخش ديگر هم منزل مسكوني احداث نموده است که خوشبختانه مطابق نيت پاك آن مرد، بعد ها به خانة ملت يعني پارلمان تبديل گرديد. در سال 1288.ق طرح عمارت اصلي مجلس ريخته شد و بناي اصلي اين عمارت در سال 1298ق، به پايان رسيد و در سال 1324ق، مجلس شوراي ملي بدانجا منتقل گرديد و جلسه‌هاي نخستين مجلس در امارت مدرسه دارالفنون داير مي‌شد. مساحت اصلي باغ و عمارات قريب پنجاه و يك هزار متر مي‌شود كه بيش از چهل و سه هزار متر آن باغ و استخر و خيابان و قريب هفت هزار متر زيربنا رفته است، بديهي است كه طرز ساختمان اصلي متناسب با عمارت پارلمان نبوده و به تدريج آن را اصلاح كرده‌اند. نخستين تعمير پس از آن بود كه محمدعلي‌ميرزاي قاجار، مجلس را به توپ بست و قسمتي از آن مخروبه گشت و همين كه مجاهدين وارد تهران شدند و محمدعلي‌ميرزا خلع شد، مختصر تعميراتي در ساختمان مجلس به عمل آمد. مرحوم ارباب كيخسرو شاهرخ، نماينده زرتشتيان و رئيس اداره مباشرت مجلس شوراي ملي، زحمات بسياري متحمل گشتند تا تكميل بناي مجلس اجرا گرديد. مخصوصاً همين كه در آذرماه 1310ش قسمتي از عمارت و اثاث مجلس در آتش سوخت، توجه بيشتري در تزئين و تكميل بنا و اثاث آن مبذول گشت. مرحوم حاجي محتشم‌السلطنه اسفندياري كه چند دوره رياست مجلس شورا را عهده‌دار شدند، در تزئين و تطبيق آن با بهترين پارلمان‌هاي دنيا كوشيدند.

ساختماني را كه امروزه به عنوان ساختمان مشروطه (موزه مجلس) و يا مجلس شوراي ملي مي‌شناسيم در واقع كاخ ميرزا حسين خان سپهسالار بوده كه در 1295هـ . ق توسط  ميرزا مهدي خان شقاقي ملقب به ممتحن الدوله و به دستور شخص سپهسالار طراحي و ساخته شد. ميرزا حسين خان كه در فكر ساختن عمارتي با شكوه در بهارستان و مسجدي بي نظير بود، براي طراحي و ساخت آنها از ميرزا مهدي خان شقاقي ملقب به ممتحن الدوله خواست تا اين امر را به انجام برساند.  ممتحن الدوله كه معماري تحصيل كرده و فردي توانا بود، استاد حسن (معمار قمي) را جهت همكاري در ساخت بناي مذكور از قم به تهران آورد. البته در اين بين افراد ديگري نيز بودند كه به او ياري رساندند چنان كه از ايشان نقل است: » پس از مراجعت از قم مرحوم سپهسالار به خيال ساختن عمارت بهارستان و مسجد افتاد و جهت طراحي و ساختن آن بنا‌ها به من رجوع گشت و من همين استاد حسن (معمار قمي) را جهت همكاري از قم به تهران آوردم و مرحوم ميرزاحسن خان منشي اسرار هم همراهي نمود و شهريه و انعام دادند و ساختن اين بناها را از مسجد ناصري(سپهسالار) و عمارت بهارستان به من و به او رجوع كردند و من مثل مهندس طراح فقط در ساختن آن بنا نظارت مي‌كردم. مرحوم آقا وجيه پيشكار سپهسالار ثاني كه طرف توجه آن مرد بزرگ بود براي اين كه ده يك از معماران ديگر بخورد متأسفانه اين خدمت معماري را از او (استاد حسن) سلب نمود و به معماران خود رجوع نمود و آن مرد معمار قمي ذوفن را از خدمت خارج نمود، و من ماندم با يك مشت معماران مورد اعتماد او كه الحمدلله ساختمان‌ها را به اتمام رسانديم.»

در مورد طراح و سازندة بناي مجلس، برخي را عقيده بر اين است كه طراح بناي مجلس شخصي فرانسوي زبان به نام فاليوس بواتال « Falius Boital » بوده است . امّا بر اساس سندي كه در هنگام تجديد بناي سردر مجلس شوراي ملي در بهار 1313 به دست آمده ايشان سازندة سردر مجلس بوده است.

ترجه متن نامه‌اي كه به خط فرانسوي و امضاي ايشان بوده عبارت است از:

«اين سردر كه براي ميرزا حسين خان سپهسالار اعظم از روي طرح و دستور مهندس فرانسوي فالي‌يوس بواتال» انجام يافته و در 15 فورية 1881 در برابر اعليحضرت ناصر‌الدين شاه براي ساختمان آن فرمان داده شد به سرپرستي استاد غلام معمار و سنگتراشي ميرزا علي‌اكبر پيكرتراش ـ فالي‌يوس بواتال».

ميرزا حسين خان كه يكي از صدر اعظم‌هاي ناصرالدين شاه قاجار بود، که سرنوشتي بهتر از امير كبير ‌نداشت، ابتدا او را به مشهد مقدس تبعيد و سپس مسموم نمودند. دربار قاجار به مجرد اينكه عمة ناصرالدين شاه ( ماه تابان خانم ملقب به قمرالسلطنه دختر فتحعلي شاه قاجار ) كاخ را ترك نمودند، ساختمان را تصرف و جزو متصرفات دولت محسوب گرديد.

باغ و عمارت سپهسالار به جهت معماري و زيبائي خاصي كه دارا بود همواره مورد توجه دربار بوده و علاوه بر پذيرائي از ميهمانان داخلي از ميهمانان خارجي نيز در آنجا پذيرائي صورت مي‌گرفته است. در اين عمارت گاهي نيز كه وليعهد موقتاً از آذربايجان به تهران مي‌آمد در آن منزل مي‌كرد، نقل است كه همسر سپهسالار در كاخ تمام ده روز اول ماه محرم عصر‌ها مراسم تعزيه زنانه بر پا مي نمود.

‌عمارت بهارستان تا انقلاب مشروطه و تشكيل مجلس شوراي ملي در اختيار دربار بود هنگامي كه فرمان مشروطيت از طرف مظفرالدين شاه صادر شد، مورخان و منجمان و شاعران جمع شده و كلمه «عدل مظفر» را براي تاريخ تأسيس مجلس( 1324.ق ) تهيه كردند.از آنجائي كه اساس مجلس شوراي ملي بر شرع مقدس اسلام گذارده شد لذا وكلاي دورة اول و دوم از حاصل كسر حقوق، غيبت‌ها و تأخيرهاي خود كاخ را از بازماندگان برادران سپهسالار خريداري نموده‌اند.

از زمان فرمان مشروطه 1285 (1324 هـ . ق) تا وقوع انقلاب اسلامي 1357 ساختمان مشروطه شاهد بر پائي بيست و چهار دوره مجالس قانون گذاري بوده است، كه در طول اين دوارن حوادث مختلف تاريخي و سرنوشت سازي بوقوع پيوست، كه اولين آن ماجراي به توپ بسته شدن مجلس توسط محمد علي شاه قاجار بوده كه منجر به ويراني و تعطيلي آن شد كه بعدها بازسازي و به تقليد از مجالس اروپائي بخصوص صحن علني مجلس فرانسه، صحن مجلس شكل گرفت و تا پايان مجلس شوراي ملي محل تشكيل مجلس بود.

در 7 خرداد 1359 نخستين دورة مجلس شوراي اسلامي در ساختمان سناي سابق تشكيل جلسه داد و در اواخر دوره ششم بود كه جلسات مجلس شوراي اسلامي در ساختمان جديد مجلس واقع در ضلع شمالي بناي مجلس شوراي ملي سابق برگزار گرديد. در حال حاضر نيمة غربي ساختمان مشروطه كه در اختيار كتابخانه مجلس گذارده شده محل تشكيل موزه مجلس شوراي اسلامي مي‌باشد.

* این نوشته برداشتی است از تارنمای موزه مجلس و چکیده مقاله دوران صد ساله تجدد در شهرسازی و معماری ایران اثر رضا مقتدر – همایون

 

واژه‌نامه دیوانی در دوره قاجار

فرهنگ کوچکی از اصطلاحات و القاب دیوانی دوره قاجار، به ویژه دوره ناصرالدین شاه قاجار  است. این اصطلاحات بیشتر در کار با اسناد بیوتات، فرمانها و مکاتبات دولتی مورد استفاده قرار می‌گرفت و تحت الشعاع پنج وزارتخانه مالیه (دارایی) داخله (کشور) جنگ، خارجه و دربار بود و پاره‌ای اصطلاحات نامأنوس دارد که امروزه متروک و نامتداول شده‌است. برخی مربوط به شغل یا لقب اشخاص است. بعضی مرتبط با تشکیلات وزارتخانه‌ای می‌باشد و شماری دیگر در زمینه رسومات مالیاتی و تعداد کمی از آنها، اختصاص به نام شهرها دارد.

آ

• آب بها یا حق الشّرب: مالیاتی که از آب رودخانه‌ها و قناتهای دولتی و گاه از چاهها، گرفته می‌شد.
  آبپا، آب پاینده؛ میراب؛ آنکه در تقسیم آب، نظارت کند.
  آبدارباشی: رئیس قهوه خانه یا آبدارخانه.
  آبدارخانه: مکانی برای تدارک چای و قهوه (و به طور کلی، پذیرایی از وظایف آبدارخانه بوده و رئیس این قسمت را آبدارباشی می‌نامیدند).
  آتاشه: وابسته.
  آخور سالار: میرآخور؛ آنکه ریاست کارکنان اصطبل را داشته‌است.
  آدم: افراد دستگاه هر وزیر، والی یا حاکم (کارمندان زیر نظر وزیر و والی را آدم ایشان می‌گفتند).
  آردل؛ گماشته («آردلباشی: رئیس گماشتگان؛ فرّاشی که برای احضار افراد می‌فرستادند؛ فراّشی که مأمور فراخواندن و احضار سپاهیان یا متهمان و گناهکاران است).
  آردباشی: رک ← آردل.
  آژان دیپلماتیک: از کارمندان وزارت خارجه.
  آغاباشی: از اعضای حرمسرا.

ا

• ابوابجمعی: دخلها و دریافتهای صاحبجمعی؛ وصولیهای مادر حسابی؛ مأخوذیهای محصل خراج و مانند آن.
  ابواب کردن: حساب کشیدن از صاحب ابوابجمعی.
  اتاماژر: اَرکانِ حَرب؛ ستاد (مستعمل در دوره قاجار)
  احتساب آقاسی: شهردار.
  احتساب الملک: شهردار (بعدها به عنوان لقب شغلی نبود).
  احکام نگار: از کارمندان وزارت خارجه.
  اخراجات: (جمع اخراج): وجه معاش؛ وجه گذران؛ هزینه؛ آنچه از شهر یا کشوری از کالای بازرگانی و جز آن، بیرون برند؛
  صادرات؛ مالیات غیر مستمر بیش از میزان عادی.
  اخراجات دیوانی: مالیاتی که برای مصارف دیوانی، وصول می‌شود.
  اداره احتساب: شهرداری.
  اداره بنّایی: تمام بنّاییهای دولتی را ــ که از کارهای پرسود بوده ــ بر عهده داشته است؛ رک ← بنّاخانه و فخارخانه.
  اداره پلیس: شهربانی.
  اداره تخشایی: وزارت قورخانه.
  اداره تذکره: اداره گذرنامه.
  اداره صاحبجمعی شترخانه و قاطرخانه: کار ادارات باربری و حمل و نقل کنونی را انجام می‌داده‌است.
  اداره صرف جیب مبارک: خزانه داری؛ خزانه اندرون ــ که از مشاغل درباری بوده است؛ رک ← خازن صرف جیب.
  اداره فنّی: اداره هنر.
  اداره متعلقه به رسیدگی امتیازات: اداره رسیدگی به امتیازات؛ از ادارات وزارت خارجه.
  اداره محاکمات قشون: اداره دادرسی ارتش.
  اداره ملبوس و خیامخانه: تدارکات ارتش.
  اداره مهر مبارک و خزانت خاتم همایون: عنوان مهرداری شاه، در زمان سلطنت ناصری.
  استیفا: وزارت دارایی (در دوره ناصرالدین شاه، مدتی نامش وزارت محاسبات بوده)؛ رک ← مستوفی.
  استیفا و سررشته داری کل مالیات: ریاست حسابداری ارتش.
  اسکول: نام کالجی در انگلستان.
  اشرف: در دوره صفویه، یکی از القاب پادشاهان بوده و چیزهای منسوب به شاه را با مضاف الیه «اشرف»، به کار می‌بردند (تالار اشرف؛ مظفرالدّین شاه، امین السّلطان را «جناب اشرف» می‌خوانده).
  اعیانی: برادرانی که از یک پدر و مادر باشند.
  اَمارت دیوان: وزارت عدلیه.
  امیر تومان: فرمانده ده هزار نفر؛ سپهبد؛ امیر لشکر؛ سرلشکر.
  امیر دیوان: امیر دیوانخانه؛ وزیر دادگستری.
  امیر دیوانخانه: رئیس دیوانخانه؛ وزیر دیوانخانه؛ وزیر دیوان عدالت؛ وزیر عدلیه؛ وزیر دادگستری.
  امیر دیوانخانه عدلیه: وزیر دادگستری.
  امیر لشکر: رک ← امیر تومان.
  امیر نظام: فرمانده قوا؛ فرمانده سپاه.
  امیر نویان: فرمانده صد هزار نفر؛ ارتشبد؛ بالاترین منصب سپاهی در قاجار.
  امین الصّره: تحویلدار صرف جیب را تا زمان محمد شاه قاجار می‌گفتند.
  امین بقایا: رئیس اجرائیات وزارت دارایی؛ مأمور وصول بقایا (ابتدا داروغه دفترخانه، محصّل بقایا، محصّل محاسبات می‌گفتند و معاون وزیر بقایا را امین بقایا می‌نامیدند).
  انبار: زندان واقع در ارگ.
  انگلوفیل: طرفدار انگلیس.
  ایچ آقاسی: خواجه باشی.
  ایشیک آقاسی: رئیس تشریفات سلطنتی (رئیس بیرون آقاسی: سردار حاجب دربار)؛ رئیس دربار صفویان؛ داروغه دیوانخانه ( ایشیک آقاسی باشی؛ رئیس تشریفات).
  ایشیکخانه: اداره تشریفات سلطنتی.
  ایل: مطیع.
  ایلبیگی: رک ← رئیس خانوار.
  ایلچی: رسول و فرستاده پادشاه به نزد پادشاه دیگر، در زمان صفویه، افشاریه، زندیه، قاجاریه (تا زمان سلطنت مظفرالدین شاه)؛ نمایندگان سیاسی ایران ــ به خارج فرستاده می‌شدند، یا نمایندگان دول خارجی که به ایران اعزام می‌گردیدند («ایلچی»؛ نماینده سیاسی، وزیر مختار و سفیر است؛ و «ایلچی کبیر» سفیر کبیر است؛ پیامگزار؛ سفیر («ایلچی بزرگ»: سفیر بزرگ «ایلچی مخصوص»: سفیر مخصوص).
  ایلچیخانه: سفارتخانه؛ رک ← ایلچی.
  ایلچی کبیر: رک ← ایلچی.
  ایلچی مخصوص: رک ← ایلچی.
  ایلخان: رئیس ایل، خان قبیله؛ ایلبیگی؛ رئیس طایفه.

ب

• باج: رک ← صادر یا صادرات.
  بارخانه: انبار؛ جای محصول؛ تجارتخانه؛ بسته‌های امتعه.
  باستیان: دژ و استحکامات.
  باش: رئیس و سر.
  باطالیان: گردان.
  بالاسری: غیر شیخیه؛ در اصطلاح خاص شیعه، کسانی که در برابر شیخیها هستند، شیعه غیر شیخی گفته می‌شوند.
  برات: ترکیبات، برات، از بالا به پایین صفحه:

[ـ صدر حساب؛ موضوع برات؛ مواجب انعام، بهای شیء خریده شده و…]، تاریخ که معمولآً سالهای ترکی بوده، مبلغ به خط سیاق،
منبع و محل پرداخت برات: نام شخص یا منبعی که مبلغ برات به وسیله او یا ابوابجمی او می‌باید پرداخت شود، با ذکر تاریخ صدور برات و مهر.
بکاول: رک ← خولنسالار.
بلده طیبه: همدان.
بلدیه: شهرداری.
بنّاخانه و فخّارخانه: آجر و گچ و آهک و بنّاییهای دوره ناصری، از مالیات کوره پزها تأمین می‌شد و ومعمارباشی و معماران درجه دوم هم ــ که برای نقشه کشی و کارفرمایی لازم بودند ــ مواجب دولتی داشتند و مزد بنّا و سرعمله و نجّاری یراق درها، از پول خزانه تأمین می‌شد.
بنیچه: در اصطلاح مالیه، صورت تقسیم مالیات هر ده، بر آب و خاک آن ده.
بیرونی: حیاطی که مردِ خانه در آنجا مهمان خود را می‌پذیرفت و مهمانی می‌کرد؛ مقابل اندرونی؛ خانهٔ مردان.
بیگلربیگی: از زمان صفویه، حکّام بزرگ (استانداران) را بیگلربیگی می‌گفتند؛ حکام ایالات که از جانب سلطان انتخاب می‌شدند (بیگلربیگ: سپهسالار؛ بزرگ شهر؛ رئیس کدخدایان؛ امیر الامرا؛ رئیس طایفه).
بیوتات سلطنتی: حرمخانه (اداره خواجه سرایان و کارهای خانگی)، خلوت (اداره پیشخدمتان و فرّاش خلوتان)، آشپزخانه، قاطر خانه، اسلحه خانه، غلامخانه، یساولخانه، سرایدارخانه، زنبورکخانه، شاطرخانه، نقاره خانه، ایشیکخانه (اداره تشریفات سلطنتی)، خزانه، ضرّابخانه و…؛ در اصطلاح درباری قدیم، ادارات امور شخصی شاه را ــ که اغلب مثل آبدارخانه، کشیکخانه و امثال آن، به «خانه» ختم می‌شد ــ می‌گفتند.

پ

• پته: جواز، جواز مالداران ــ که حاکی از ادای حق راهداریست.
  پروانه: رک ← نشان.
  پنجاه باشی: رک ← سوار کشیکخانه.
  پیشخدمت: نوکری که چیزها به مجلس می‌آورده و می‌برده؛ خدمتکاری که خدمات حضوری داشته؛ مترادف پیشکار.
  پیشخدمت باشیگری: ریش سفیدی عمله خلوت و تفنگدار باشیگری؛ از مشاغل مهم درباری.
  پیشخدمتی: وظیفه و شغل پیشخدمت.
  پیشکار: وزیر؛ معاون حکومت (پیشکاری: مباشری؛ نایبی و ریاست دارایی شهرهای درجه اوّل یا مرکز استانهای کشور).
  پیشکار دارایی: وکیل مالیه (وکالت مالیات دیوانی).
  پیشکار کل: قائم مقام ولیعهد (کارهای عمومی ایالت را اداره می‌کرده‌است).
  پیشکار مالیه: کار داد و ستد وجوه و امور مالیاتی را از روی کتابچه دستورالعمل ارسالی از مرکز، به عهده داشته‌است.
  پیشکشی: بخشیدن چیزی از سوی کوچکی به بزرگی؛ نام نوعی از خراج ــ که از قوا می‌گرفتند.

ت

• تاریخ کتابت: پس از اتمام کلیه تشریفات، وقتی که فرمان را به دست صاحب سند می‌دادند، تاریخ صدور را در پای سند می‌نوشتند.
  تحویلدار صرف جیب: رک ← خازن صرف جیب، امین الصّره تحویلدار وجوه نظام: ریاست خزانه نظام.
  تحویلداری: خزانه داری؛ رک ← اداره صرف جیب مبارک؛ خزانه داری؛ سمت کسی که وجه نقد یا جنس به او سپرده می‌شد.
  تخشایی ارتش: قورخانه (فرهنگستان آن را به جای صناعت ارتش پذیرفته‌است).
  تدارکات عسکریه: اداره تدارکات و تسلیحات ارتش.
  تعدیل دخل و خرج خزانه: تنظیم بودجه.
  تعلیقه: رک ← مطلق العنانی.
  تفاوت عمل: ستونی در دفترچه مالیاتی به این نام بود که در این ستون، برای دهات خراب تخفیفی قائل می‌شدند و برای مزارع تازه آباد و جدید النّسق، به طور تخمین، مبلغی مالیات پیش بینی می‌شد. حاکم، موظف بود این تفاوت عمل را وصول کند. این تفاوت عمل، منحصر به مالیات ارضی نبوده‌است.
  تفنگچی آقاسی: رئیس تفنگداران خاصّه شاه؛ گارد (پاسگان) مخصوص شاه.
  تفنگدارباشی: ریاست تفنگدارخانه و تفنگداران خاصّه.
  تمسّک: سند؛ نوشته و حجّت مکتوب.
  توره: قوره (به زبان ازبکی)؛ خانزاده؛ امیرزاده؛ شاهزاده.
  توشیح: بعد از مراحل مهرگذاری و طغراکشی، پادشاه به خط خود بر حاشیه نامه یا فرمان، می‌نوشت: «صحیح است» و بعدها به صورت امضا درآمد ــ که آن را توشیح می‌گویند؛ اصطلاحاً، امضای شاهانه قوانین را پس از تصویب مجلسین، می‌گفتند.
  تیول و سیورغال: در اضلاع مختلف مملکت، به علما، قضات، امرا و اعضای خاندان سلطنت و سپاهیان، سیورغالات یا تیولات داده می‌شد و مالیات آنجا به جهت مدد معاش و مواجب ایشان، مقرر می‌شد. در مواردی، اعطای زمین خالصه،  به جای حقوق و مواجب و یا اعطای حق وصول مالیات ناحیه‌ای ــ که خاصه بود ــ یا مالک شخص ثالث و یا ملک خود تیولدار یا مرتع شناخته می‌شد، به حساب می‌آمد. در بعضی نواحی، اختصاص به عواید داشت ــ که به مناسب معین، تعلق می‌گرفت. در املاک اربابی، تیول، فقط عبارت بود از مالیات دیوان یا دو دهم محصول.

ج

• جبادارباشی: رئیس قورخانه (رک ← قورخانه)؛ صاحب منصب جبارخانه (اسلحه خانه).
  جبه خانه: زرادخانه.
  جلودار سوار: رک ← میرآخور.

چ

• چاپار باش: رئیس کل پست یا وزیر پست؛ چپر.
  چالانچی: نوازنده.
  چاووش: یساول؛ کسی که در روز جنگ، صفوف لشکر را مرتب می‌کرد (رئیس آنها را چاووش باشی می‌گفتند).
  چراغ گاز: افتتاح روشنی چراغ گاز، در دارالخلافه، به سال ۱۲۹۸ ق.
  چراخچی: مقدمة الجیش؛ پیشقراول (چرخچی باشی: فرمانده چنین فوج یا لشکری است).
  چرخچی باشی: متصدی اداره حمل و نقل؛ رک ← چرخچی.
  چنونیک: کارمند کشوری.

ح

• حائری و غروی: پسوند اسامی علمای شیعه که به جهت تحصیل یا تدریس، در کربلا و نجف اقامت داشته‌اند.
  حاجب الدّوله: در زمان پادشاهی ناصرالدّین شاه، به فرّاشباشی، حاجب الدّوله می‌گفتند.
  حاجب دبار: رک ← ایشیک آقاسی.
  حافظ الصّحه: رئیس بهداری.
  حاکم: فرمانده؛ فرمانفرما؛ کسی که از طرف دولت، مأمور حکومت ایالات و شهر و دهی باشد.
  حق الشّرب: رک ← آب بها.
  حکومت: کارگزاری کل، پیشکاری کل؛ وزیری کل.

خ

• خازن صرف جیب: وقتی ناصرالدین شاه، می‌خواست انعامی به کسی بدهد، حواله پرداخت آن را به اداره صرف جیب مبارک می‌داد. وجوه پیشکشی (رشوه) و پولهای کم را به این اداره تحویل می‌دادند و پولهای زیاد را به خزانه، به حساب وجوهات خاصّه.
  خامخانه: پمپ بنزین.
  خانواری: صحرانشینان و ایلات، به جای پرداخت مالیات ارضی، سالانه مبلغی به عنوان مالیات خانواری، به پادشاه می‌دادند ــ که توسط رؤسای ایلات، از خانواده‌ها جمع آوری می‌شد. در دوره قاجار، یک ایلخان و یک ایلبیگ، بر ایالات بزرگ می‌گماردند که وظیفه آنها، جمع آوری مالیات دیوان و اداره امور عشایر بود.
  خدمتانه: هدیه؛ تحفه؛ پیشکش.
  خزانه: بزرگترین بیوتات سلطنتی ــ که کار آن جنبه دولتی داشت.
  خزانه اندرون: قسمتی از خزانه که خزانه جواهر و طلا وزیر کلید و مهر و موم شاه بود.
  خزانه مالیات: قسمتی از خزانه؛ خزانه بقایای مالیاتهای کشور و عایدات سایر ممرهای دولتی که تحت ریاست معیرالممالکها و امین‌السلطانها بود.
  خلوت: رک ← دربار.
  خلیفه طب: دانشیار.
  خوانسالار: سالار بار؛ ناظر آشپزخانه و وزیر دربار؛ بکاول؛ طبّاخ؛ سفره چی.

د

• دارالامان: کرمان.
  دارالایمان: قم.
  دارالخلافه: تهران.
  دارالخلافه ناصری: تهران.
  دارالدوله: کرمانشاهان.
  دارالرصّاعه: شیر خوارگاه؛ مؤسسه وابسته به دستگاههای شهرداری یا دولتی یا موسسات خیریه ــ که برخی کودکان شیرخوار، در آنجا نگهداری می‌شدند.
  دارالسلطنه: تبریز؛ اصفهان؛ قزوین.
  دارالشورای کبری: دارالشورای کبرای دولتی؛ مجلس دربار اعظم؛ رک ← مجلس شورا.
  دارالعباده: یزد.
  دارالعلم: شیراز.
  دارالمرز: استرآباد؛ مازندران؛ گیلان.
  دارالمومنین: کاشان.
  داروغه دفترخانه: رک ← ایشیک آقاسی.
  داروغگی دفترخانه: محاسبات ولایات و تحصیل بقایای حکّام.
  داروغگی دفتر وزارت خارجه: رئیس اجرائیات.
  دبیر حضور: آنکه در حضور سلطان یا امیر، کتابت می‌کرد؛ رک ← منشی الممالک.
  دبیر مهام خارجه: در زمان سلطنت ناصری، هم لقب بود و هم شغل؛ دبیر مهام؛ قائم مقام وزارت دول خارجه (دبیری مهام خارجه: معاونت یا کفالت وزارت خارجه)
  دربار: آنچه امروزه به آن «دربار» گفته می‌شود، در قدیم، به آن «خلوت» و به کارکنان آن، عمله خلوت و به رئیس آنها، ریش سفید خلوت می‌گفتند. ریش سفید خلوت، چیزی نظیر وزیر دربار بود.
  دربار اعظم: رک ← دارالشّورای کبری.
  درخانه: در دوره قاجار، دربار سلطنتی را درخانه یا دربخانه می‌گفتند.
  دستخط: شاه، اوامر خصوصی و دستورات مخصوص خود را به خط خود یا منشی مخصوص خود ــ که حکماً ذیل آن را امضا می‌کرد ــ صادر می‌نمود. این نوع مکتوب، به دستخط موسوم بود. دستخط، نباید حاوی کارهای دولتی باشد؛ زیرا با مسئولیت وزرا، منافات دارد.
  دفتر: اداره رسایل.
  دفتر اوراجه: رک ← مستوفی.
  دفتر جزو جمع: رک ← مستوفی.
  دفتر خاقانی: اداره ثبت املاک.
  دفتردار: لشکرنویس؛ رک ← لشکرنویس باشی.
  دفتر دستورالعمل: رک ← مستوفی.
  دفتر محاسبه: رک ← مستوفی.
  دفیله: رژه رفتن؛ عمل به رده رفتن و گذشتن گروهها از برابر کسی؛ رژه.
  دواتداری: رک ← منشی‌الممالک (دواتدار: منشی؛ دبیر).
  دورژیمان: هنگ.
  دوک: امیرالامرا.
  دهباشیان: رک ← سوار کشیکخانه.
  دیموسها: نجبای مملکت.
  دیوان بیگی: رئیس محاکمات شهر و منصبدار حکومت؛ رئیس هیأت داوران یا رؤسای دادگستری ولایات را می‌گفتند و کم کم نام خانوادگی شد؛ رؤسای دادگستری ولایات.
  دیوانخانه: محکمه؛ دارالحکومه؛ نخست وزیری؛ مکانی متصل به کاخ شاه ــ که صدراعظم و وزرا در آنجا به امور مملکتی رسیدگی می‌کردند.
  دیوان رسایل: دفتر ایالتی.
  دیوان عدالت عظمی: دادگستری.

ر

• رختدار: جامه دار خاص شاه (رختدارخانه)؛ از امور خصوصی شاه ــ که تحت ریاست صندوقدار باشی بوده‌است.
  رسوم: رشوه، انعام و پولی برای انجام کار.
  رقم: در دوره قاجار، اوامر و احکام و مخاطبات کتبی ولیعهد و شاهزادگانش را ــ که فرمانفرمایی و حکمرانی داشتند ــ می‌گفتند؛ مترادف حکم است.
  رسوفیل: طرفدار روس.
  ریاست دربخانه: ریش سفیدی دربخانه.
  ریاست دفتر: پیشکار دارایی.
  ریاست قشون: فرمانده لشکر.
  ریش سفید عمله خلوت: رک ← وزیر دربار.
  رئیس: معاونان وزارتخانه‌ها را می‌گفتند.
  رئیس دفتر استیفا: وزیر دارایی.
  رئیس دفتر مخصوص شاهنشاهی: رک ← منشی‌الممالک.
  رئیس دیوانخانه: ← امیر دیوانخانه.
  رئیس نظمیه: پلیس (به منزله شهربانی).

ز

• زرّادخانه: ذخایر و مهمات ارتش؛ قورخانه؛ جباخانه؛ سلاحخانه؛ محل اسلحه و ذخایر و مهمات نظامی.
  زنبورک: نوعی اسلحه گرم.
  زیبا: نام سگ عزیزالسلطان.
  زینخانه مبارک: رک ← زیندارخانه.
  زیندارباشی: در زمان ناصرالدین شاه، به خازن رکیبخانه مبارک و در زمان مظفرالدین شاه، رئیس زینخانه مبارک؛ رک ←زیندارخانه.
  زیندارخانه: گاهی که شاه در شهر برای نمایش، اسب سواری می‌کرد، زین و یراق اسبش مرصّع بود. زینهای مرصّع شاه، زیندار خانه‌ای داشت که تحت سرپرستی یکی از رجال دربار، اداره و حفظ می‌شد.

ژ

• ژنرال قنسول: رک ← قنسول.

س

• ساخلو: پادگان؛ گروهی از سربازان که در مکانی جای گزیده‌اند و به حفظ و نگاهداری آن گماشته شده باشند.
  سالاربار: بار سالار؛ پرده دار؛ ایشیک آقاسی؛ رک ← ایشیک آقاسی.
  سپهسالار: فرمانده لشکر.
  سرایدارباشی: رئیس سرایدارخانه؛ از مشاغل مهم درباری. (سرایدار: مستخدم و نگهبان سرا).
  سررشته‌داری مالیات: رک ← استیفا.
  سردار: فرمانده لشکر؛ معاون حکومت.
  سردار کل: وزیر جنک؛ سپهسالار.
  سرداری: ریاست قشون؛ فرمانده لشکر.
  سرعسکر: فرمانده قوا.
  سرکشیکچی باشی: رئیس گارد (پاسگان) مخصوص شاه.
  سرکنسول: رک ← قنسول.
  سوار کشیکخانه: پاسگان (گارد) مخصوص شاه ــ که تحت ریاست کشیکچی باشی و نایبان و یوزباشیان و پنجاه باشیان و دهباشیان کشیکخانه بودند. سوار کشیکخانه را غلام کشیکخانه هم می‌گفتند (از مشاغل مهم درباری).
  سورسات: سیورسات؛ ارزاقی که به زور از انبارهای مردم، جهت پذیرایی مهمانان و فرستادگان دولت و قاصدان، از طرف حکام وصول می‌شد؛ غلّه و خوراک لشکریان و علوفه اسبها و حیوانات؛ آذوقه لشکریان و سپاهیان یا پادشاه و امرا.
  سیورغال: عواید زمین ــ که به جای حقوق یا مستمری، به شخصی بخشند؛ تیول و زمینی که پادشاه، جهت معیشت، به ارباب استحقاق بخشد؛ رک ← تیول و سیورغال.

ش

• شارژه دافر: کنسول؛ کارپرداز؛ شازدفر؛ شاهزاده فر؛ کاردار سفارت؛ مأمور سیاسی و نایب وزیر مختار.
  شاطر: پیاده‌های جلو اسب شاه را می‌گفتند.
  شاه: لقبی که پیشوایان دراویش، به مرید و جانشین خود می‌دادند.
  شبنامه: نوعی جریده (از خانواده مطبوعات).
  شبندرخانه: شه بندرخانه؛ کنسولگری.

 

ص

• صاحب اختیار: کسی که مجوز برای اجرای حکمش بدون چون و چرا دارد (برای افرادی که تحت فرماندهی باشند).
  صاحب جمع: رئیس حمل و نقل؛ مسئول ضبط و تحویل‌نویسی از اموال دیوانی بوده (در دوره صفویه)؛ صاحب جمع خزانه؛ صاحب جمع جباخانه؛ صاحب جمع قپچاقخانه و….
  صاحبدیوان: رئیس کل بودجه؛ کسی که اسامی هر حقوق‌بگیری را به اندزه مواجب داشته‌است (از اواسط سلطنت قاجار، این لقب، جزو القاب منحصر محسوب می‌شده‌است).
  صاحبدیوان رسالت: دبیر؛ رئیس دفتر.
  صاحبدیوان رسایل: رئیس دفتر مخصوص شاهنشاهی؛ رک ← منشی‌الممالک.
  صاحب منصب: افسر قشون.
  صادر: صادرات؛ باج؛ پولی که برای امور اتفاقی، از رعایا گرفته می‌شده.
  صدر: رئیس؛ در دوره فتحعلیشاه، وزیر عدلیه را صدر دیوانخانه می‌گفتند؛ و نیز امیر دیوانخانه.
  صدرالممالک: از زمان صفویه تا اوایل دوره ناصری، به متصدی امور شرعیه و اوقاف و حسبه، می‌گفتند؛ وزیر دادگستری و اوقاف؛ امیر دیوانخانه؛ صدرالممالک؛ صدر دیوانخانه؛ امور ملکی و شرعیات.
  صرف جیب: پول توجیبی شاه.
  صندوقخانه: کارش تهیه خلعت و نشان بوده، و جزو کارهای عمومی دولت، محسوب می‌شده‌است.
  صندوقداری: متصدّی صندوق جواهرات و اشیا و اجناس بهادار و با ارزش.

ض

• ضابط: حاکم نواحی و بلوکات؛ فراهم آورنده و نگهدارنده چیزی.

ط

نوشتار اصلی: طغرا

• طغرا: طغری؛ علامت و نشان پادشاهان ــ که بر نوشته‌های سلطانی و دیوانی، به منظور تأیید و تأکید مطالب و مندرجات آنها، اضافه می‌کرده‌اند؛ علامتی که با خط درشت، بر طرّهٔ احکام سلطانی کشند؛ القابی که بر سر فرمان پادشاه می‌نویسند؛ خطی منحنی که بر سر احکام ملوک، می‌کشیدند.

ع

• عمله خلوت: کسی که نظافت امور و سرای سلطنتی را به عهده داشته؛ کنیزان و زنان حرم؛ رک ← دربار.

غ

• غروی: رک ← حائری و غروی.
  غلامبچه: رابط میان اندرون شاه و بیرون.
  غلامبچه باشی: رئیس غلامبچه‌های اندرون شاه؛ رک ← غلامبچه.
  غلام کشیکخانه: رک ← گارد (پاسگان) مخصوص شاه، و رک ← سوار کشیکخانه.

ف

• فخّارخانه: کوره پزخانه؛ رک ← بنّاخانه و فخّارخانه.
  فراشباشی: نسقچی باشی: رئیس میرغضبها؛ داروغه چوبداران (فرّاش: پیشخدمت و خدمتکار).
  فراشها: کسانی که غذا را حمل می‌کردند؛ پیشخدمتها.
  فرمان: کلیه اقسام دیوانیات که حاکی از اوامر و دستورات و مصوبات پادشاه بوده و به مهر و طغرای آنها می‌رسیده است؛ نوشته‌ای که در آن، سمت یا مواجبی برای کسی معین می‌شده؛ توقیع پادشاه؛ اسم عام اوامر کتبی شاه؛ به فارسی فرمان است؛ فرمان، حتماً باید به دست مستوفی و پشت آن به مهر صدراعظم، وزیر مالیه، صاحبدیوان و منشی‌الممالک و شاه رسیده باشد.
  فرمانفرما: حاکم؛ رک ← حاکم.
  فعله: کارگر (در عربی، جمع عامل است و مفرد نیست).
  فوج: هنگ.

ق

• قائم مقام: یکی از معانی آن، دبیر مهام خارجه؛ رک ← دبیر مهام خارجه.
  قاپوچی: دربان.
  قاپوق: (احتمالاً یا پای قاپوق!) میدان اعدام فعلی.
  قصر قاجار: با مصالح کشی سران قاجار، برای محل ییلاقی،

توسط فتحعلیشاه بنا شد.
قلمداندار: منشی حضور؛ رک ← منشی‌الممالک.
قلمی: تحریر (قلمی شد: تحریر شد).
قنسول: کارپرداز، شارژه دافر (ژنرال قنسول: کارپرداز اول؛ سرکنسول).
قورخانه: رک ← زرادخانه.
قوره: توره؛ شاهزاده.
قوریساولباش: رئیس تفنگداران خاصّه.
قوریلتای: مجلس شورا.
قوللر آقاسی باشی: رئیس غلامان؛ رک ← گارد مخصوص شاه.
قهوه قجری: در دوره قاجار، به قهوه مسموم ــ که به رجال، برای هلاکت آنها می‌دادند ــ می‌گفتند.

ک

• کارپردازی: مباشرت و ملزومات کارخانه: خانه­ای که در آن بنّایی می­کنند؛ قورخانه؛ مطبخ بزرگ.
  کاخ زرّین: هریک از عمارات بلدیه­های نواحی.
  کاخ شهر: عمارت مرکزی بلدیه.
  کارگزار: وکالت و منصبی در وزارت خارجه.
  کتابچه جمع و خرج: کتابچه جمع و خرج مالیاتی مستوفیان.
  کتابچه دستورالعمل: کتابچه جمع و خرج مالیاتی مستوفیان.
  کتابداری: رئیس کتابخانه؛ شغل کتابدار؛ مأمور حفظ نظم و ترتیب کتب در کتابخانه.
  کدخدای محل: رئیس محله؛ در دوره­ای (؟) به معنای رئیس کلانتری بوده‌است.
  کرپی: پٌل
  کروم: (جمع کرم) درخت انگور.
  کشیکچی: ریاست نگهبانان.
  کشیکخانه: رک ¬ گارد مخصوص شاه.
  کلانتر: حاکم؛ رئیس شهر که کدخایان محله را تعیین و اداره می­کرده؛ داروغه شهر.
  کلانتری ایالت: از مشاغل اداره حکومتی شهر؛ این لقب، فقط مخصوص فارس و قوامهای شیراز بوده (به نظر مهدی بامداد).
  کمیسر عالی: رئیس اداره شیلات.
  کنت: خان
  کوتوال: رئیس شهربانی.
  کوچ: کوچ و بند؛ زن و فرزند و اهل.

گ

• گار: ایستگاه راه‌آهن.
  گارد مخصوص شاه: سوار کشیکخانه (و رئیس ­کل سواران کشیکخانه را غلام کشیکخانه نیز می­گفتند. سرکشیکچی باشی، در مواقع سواری شاه، باید ملتزم رکاب می­شد و سواران یا غلامان او در جلو و عقب می­بودند تا اگر پیشامدی می­شد، برای حفظ جان شاه، حاضر باشند).

ل

• لشکرنویس باشی: رئیس کل حسابداری و خزانه­داری.

م

• ماژور: یکی از درجات نظامی، معادل یاور سابق و سرگرد امروزی.
  مالیات ارضی: مالیات اراضی زراعتی.
  مالیات غیرمستقیم: در دوره قاجار، در اوایل دوره مشروطه، شامل مالیاتهای زیر بوده: ۱- نمک، ۲- تریاک، ۳- الکلیات یا رسومات، ۴- دخانیات، ۵- ذبایح یا روده، ۶- پوست برّه، ۷- گمرک.
  مالیات مستغلات: از کلیه ساختمانهای شهری، مبلغی به عنوان کرایه زمین، از طرف دولت دریافـت می­شد.
  مالیات مستقیم: در دورة قاجار، در اوایل دورة مشروطه، چهار نوع بوده: ۱- ارضی، ۲- اصناف، ۳- وسایط نقلیه یا نواقل، ۴- مستغلات.
  مبادله: در دورة قاجار، نوشتن سند در دو نسخه بوده که هریک از دو نسخه را یکی از متعاهدین، نزد خود نگه می‌داشتند.
  مباشر: رئیس.
  متصدی مخزن تدارکات عسگریه: رئیس مخازن.
  مجلس دربار اعظم: رک ¬ رئیس مخازن.
  مجلس دربار اعظم: دارالشّورا؛ رک ¬ مجلس شورای دولتی.
  مجلس شورای دولتی: به امر ناصرالدین شاه، در سال ۱۲۷۵ ق.، شش وزارتخانه (داخله، خارجه، جنگ، مالیه، عدلیه و وظایف) جهت شورا، به ریاست میرزا جعفرخان مشیرالدّوله تشکیل شد. در سال ۱۲۸۸ق.، مجدداً به امر ناصرالدّین شاه، همان وزرا و شاهزادگان (معین)، در هفته دو روز برای رسیدگی به امور مهام مملکتی و دو روز برای امور مهم دیگر، در دارلشّورای کبری جمع می­شدند. دارالشورا، رئیس و ناظم داشت. صدور هر حکمی در این مجلس، باید به تصدیق وزرای اهل مجلس می­رسید. ناصرالدّین شاه، امر به تشکیل مجلسی به نام دارالشّورای کبری داد تا بتواند به جای صدراعظم، تصمیم بگیرد. عضویت و ریاست شورا، بر حسب امر شاه صورت می­گرفته‌است.
  مجلس شورای ملّی: دارالشورای ملّی، در سال ۱۳۲۴ق ایجاد شد. این مجلس، تا سه هفته در عمارت گلستان منعقد و بعد به بهارستان و سپس به باغ سپهسالار منتقل شد. اعضای این مجلس را ملت انتخاب می­کردند.
  محصّل بقایا: رک ¬ امین بقایا.
  محصّل محاسبات: مأمور وصول یا رئیس اجرا و وصول مالیات.
  مخبر: راپورتچی.
  مدرسه وزارت خارجه: مدرسة علوم سیاسی.
  مرخّص: نماینده مختار.
  مرسوم: مستمری و وظیفه.
  مستوفی: حسابدار؛ در اصطلاح مالی قدیم، متصدی استیفای مال دولت بود. مال دولت یا نزد مالیات بده‌است یا نزد متصدی وصول. مستوفی برای انجام وظیفة خود، چهار دفتر داشته:

دفتر جزو جمع: اسامی ایالات و ولایات، از آذربایجان تا یزد در آن بوده است؛ دفتر اوراجه: راجع به مصارف بیوتات سلطنتی و مصارف فوق­العاده؛ دفتر دستورالعمل: خلاصة دستورالعمل بودجه­ای هر سال ولایات قلمرو مستوفی، در آن نوشته می­شده است؛ دفتر محاسبه: جمع و محاسبه ولایات تحت قلمرو مستوفی که توسط پیشکار حاکم، برای مستوفی ارسال می­شده‌است.
مستوفی­الممالک: در دورة فتحعلیشاه، برای امورمالیاتی، سرپرستی به نام مستوفی­الممالک تعیین شد و زیر نظر او، برای هر چندین ولایت، یک نفر مستوفی معین شد. بنابراین، مستوفی­الممالک در حکم وزیر دارایی کنونی بوده و بر دخل و خرج کشور، نظارت داشته‌است. مستوفی، هرسال عملیات صاحب جمعان قلمرو خود را رسیدگی می­کرد، صورت حساب آنها را می­نوشت و پس از تشخیص باقی هر یک و وصول آن، به آنان مفاصا حساب می­داد. از اواخر دورة ناصری، این لقب جنبة شغلی خود را از دست داد و جزو القاب دولتی شد.
مستوفی پای­ سند: مستوفی مأمور رسیدگی نهایی را مستوفی پای سند می­گفتند که بایست بروات و فرمانها را قبل از مهر صدراعظم و صحه شاه، ثبت و مهر می­کرد و ضامن صحّت آن بود.

مستوفی کل، پیشکار دارایی.
مصلحتخانه: در سال ۱۲۷۶ق ــ که همه روزه باید در مورد مصالح ملک و ترقی مملکت گفتگو می­شد ــ شاه، مجلسی به این نام دایر کرد و اعضای آن، عمومی­تر از مجلس شورای وزرا بوده‌است.
مصلحت‌گزار: کاردار؛ شارژه دافر.
مطلق­العنانی: رعایا، در موقع تغییر محل و نقل مکان از ملکی به ملک دیگر، مجبور بودند وجوهی جهت مطلق‌العنانی و آزاد بودن، به حکومت یا پیشکار مالیه بپردازند و ورقة اجاره­نامه به اسم تعلیقه، دریافت دارند که بدون این ورقه، هیچ رعیتی حق انتقال به جای دیگر و تغییر محل نداشت.
معتمد حرم: رئیس خواجگان.
معلمخانه دولتی: دارالفنون
مفاصا حساب: رک ¬ مستوفی­الممالک.
ملتزم رکاب: همراه شاه؛ رک ¬گارد مخصوص شاه.
ملفوفه فرمان: شاه، غیر از فرمان کتبی و رسمی خود، فرمان کتبی و رسمی دیگری هم داشته است؛ مثلاً در امر خاصی از قبیل: تحقیق و تفتیش و رسیدگی به کار معینی، صادر می­شده یا دستوری به طور فوق­العاده به کسی اعلام می­گردیده. این فرمانها، سربسته، به مخاطب می­رسید. به همین جهت، آن را «ملفوفه فرمان» نامیده­اند. این فرمانها، به صحّة شاه و مهر صدراعظم می­رسید.
ممالک محروسه: مجموع ایالات و ولایات ایران؛ کشور ایران. ممیزی املاک: کارشناس، محصول زمین و میزان آب قنات را به طور تقریب، جهت وصول مالیات تعیین می­کرد. با اجرای ممیزی علمی، قدم عمده­ای برای تشخیص صحیح عایدات و تعیین میزان مالیات مؤدیان، برداشته شد.
منافع ­دارالضّرب: در زمان قاجار، از عواید حاصل از عملیات ضرابخانه­ها، ۵/۷ درصد مالیات اخذ می­شد که به آن، منافع دارالضرب می­گفتند.
منجّم و منجّم­باشی: کسی که برای سفر، سعد و نحس را تعیین می­کند.
منشور: فرمانهای سرگشاده پادشاهان؛ فرمانهایی که محرمانه و رمزی نبودند؛ فرمان شاهی مهر نکرده؛ فرمان پادشاهی که از باب لطف وعنایت باشد.
منشی اسراری صدرات عظمی: مدیر دفتر محرمانه و مرموزات.
منشی­الممالک: تا اواسط دورة محمدشاه، از القاب شغلی بوده. رئیس دفتر مخصوص شاهنشاهی را می­گفتند و از آن پس، متصدی شغل مزبور را صاحبدیوان رسایل؛ وزیر رسایل؛ منشی حضور و دبیر حضور می­نامیدند.
منشی حضور: رک ¬ منشی­الممالک.
منشی حضور همایون: رئیس کل وظایف؛ مأمور ابلاغ به وزرا.
منغلای: (= منقلای): پیشقراول و طلایة سپاه.
موزیکانچی: نوازندگان ارکستر نظامی.
مهرداری: عمله خلوت؛ رک ¬ عمله خلوت.
مهلتانه: آنچه در ازای دادن یا گرفتن مدّت، گیرند یا دهند؛ وسیلة مهلت طلبی.
میرآخور: جلودار؛ از مشاغل مهم درباری؛ کسی که پیاده در جلو حرکت می­کرده، برای به مقصد رساندن آقا؛ جلودار سوار؛ رئیس اصطبل شاهی.
میرزا: کاتب و نویسنده و منشی؛ از القاب شاهزادگان هم بوده ولی بعدها برای سردارزادگان هم استفاده شد. وقتی در اوّل نام آید، اطلاق به نویسندگان، خاصّه اهل حساب می­شده؛ دفتردار؛ حسابدار.
میزان آقاسی: رئیس کل گمرکات؛ رئیس مالیات غیرمستقیم و گمرک امروزه.

 ن

• ناظر: خوانسالار؛ رک ¬ خوانسالار.
  ناظم: ناظم مدرسه؛ مدیر داخلی وزارت خارجه؛ رئیس دبیرخانه؛ معاون وزارت خارجه.
  ناظم خلوت: داروغة خلوت؛ کسی که نظم خلوتخانة شاهی را به عهده داشته.
  ناظم دفترخانه: رئیس وصول بقایا؛ رک ¬ امین بقایا.
  ناظم­دارالخلافه: حاکم تهران.
  ناظم میزان: رئیس عوارض و مالیات که دم دروازه، از مال­التّجاره­های داخلی و خارجی گرفته می­شد؛ بعدها ناظم میزان، مدیر گمرک استعمال شد؛ رئیس مالیات غیر مستقیم و گمرک.
  نایب: رک ¬ سوارکشیکخانه.
  نایب­الوزاره: در اوایل و اواسط سلطنت ناصری، معاون وزارت خارجه را می­گفتند و در اواخر آن، رئیس.
  نسقچی و نسقچی­باشی: اکثر حکّام، چنین فردی برای خود داشتند و تا اوایل سلطنت مظفرالدّین شاه، رواج داشته وظیفه او، بریدن سر، بینی و… بوده‌است. میرغضبان و کارمندان اداره مزبور در دورة قاجار، بیشتر در خانوادة علاء­الدّوله دوام پیدا کردند.
  نشان: برای تأیید مضمون ارقام و احکام و نشانهای سابق، نوشته می­شده که در مورد سیورغال و تیولات و مناصب و مشاغل کوچک، صادر می­شده؛ لکن پروانجات، برای تأیید ارقامی که جنبه مالی داشته، بوده‌است.

نظارت خاصّه: خوانسالاری؛ رک ¬ خوانسالار.

*نفی­بلد: تبعید.

نقارخانه: این خانه، یکی از بیوتات سلطنتی بوده؛ ­در دوره­ای که آلات موزیک نظامی اروپایی به ایران نیامده بود، نقاره­خانه، این کار را انجام می­داده‌است.
نکول: امتناع؛ خودداری از پرداخت وجه حواله و برات و…؛ خودداری از پاسخ.
نگارستان: باغی که توسط فتحعلیشاه در خارج از شهر تهران بنا شد؛ قسمتی از وزارتخانه فرهنگ و هنر.
نوّاب (جمع نایب): معاونین؛ از القاب شاهزادگان (مرد و زن)؛ نوّاب اشرف، در مورد شاه؛ نوّاب اشرف والا، در مورد شاهزادگان استفاده می­شده‌است.
نوکر: در زمان قاجار، طبقات کارمند و حقوق بگیران دولت را می­گفتند؛ خدمتکار؛ بعضی حکّام، به کارکنان خود می­گفتند.
نیابت: معاونت.

و

• وزارت: حکومت(نایب الوزاره: معاون حکومت).
  وزارت دفتر استیفا: مرکب از وزیر و مستوفیان ایالات و ولایات بود.
  وزارت لشکر: رئیس دارایی ارتش.
  وزیر: نیابت اوّل؛ رئیس (معاون).
  وزیر بقایا: مستقیماً تحت نظر صدراعظم انجام وظیفه می­کرد و حساب ولات و حکّام را از آنهـا می­گرفت و به مستوفی محل می­داد تا حساب را تنظیم کند.
  وزیر حضور: وزیر دربار.
  وزیر دارالانشا: رئیس دفتر مخصوص شاهنشاهی.
  وزیردارالشّورا: عضو دارالشّورا: عضو دارالشّورای کبری.
  وزیرعلوم: وزیر معارف؛ وزیر آموزش و پرورش.
  وزیر محاسبات: وزیر دارایی.
  وزیر نظام: ریاست دارایی؛ فرمانده قوا را نیز می­گفتند (در زمان محمدشاه قاجار به بعد، معمول شد).
  وصل: به معنی و معادل «پیوست» امروزه.
  وقایع­نگار و داروغه دفترخانه: رئیس اجراییات وزارت دارایی؛ محصّل وصول بقایا.

ی

• یادداشت: (تاریخ رواج آن، از دوران ناصری بوده.) نامه­هایی که از وزارت امور خارجه به نمایندگان سیاسی دولتهای دیگر می­نوشتند، می­گفتند. فرق آن با نامه، در این است که نویسنده در آن، خود را به صیغه مفرد غایب می­خواند. در تداول سیاسی، نامه گله­آمیزی است که وزارت خارجه دولتی به دولت دیگر می­فرستد و در آن، از مسایل مربوط به نقض عهد و شکایت، گفتگو می­کند.
  یاور: سرگرد.
  یراق­چین: خلع سلاح.
  یوزباشیان: رک ← سوارکشیکخانه.

کارمندان آستان رضوی را القابی چون اقبال­التّولیه، حسام­التّولیه و… می­دادند. در اسناد دورة قاجار، بر پشت و بالا یا سمت چپ سند یا فرمان، نام و لقب مخاطب را می‌نوشتند. به تجربه، ملاحظه شده که اغلب، مهر پشت سند، جایی زده شده که نوشته «روی صفحه» تمام شده باشد و این، مهر همان نویسندة سند است.

* شما نیز می توانید دانسته هایتان را در خصوص این واژه نامه با پیرایش آن  با دیگران به اشتراک گذاشته و به فرهنگ ویکی یاری رسانید. برای این منظور لینک دسترسی به مطلب را در زیر آوردم . همایون

منبع:

ویکی پدیا :   http://goo.gl/sqfxVd

آزادی های مدنی و نخستین قانون اساسی ایران

مجلس شورای ملی ایران

 آزادی های مدنی و نخستین قانون اساسی ایران*

ژانت آفاري ‌*

‌اين روزها سخن از روش هاي تاريخي اي مي رود که به تدریج اسطوره صفت شده اند. نه تنها انقلاب هاي سياسي، که در سرشت خويش عقل و دل ربا و پر از تناقض اند، که حتي متن ها و سندهاي سياسي اي که در گيرو دار دگرگوني هاي بزرگ اجتماعي پديد مي آيند آماج خوانشها و تفسيرهاي گوناگون اند. نسل هاي پي در پي مردم ایالات متحده امريکا در خط خط بيانيۀ استقلال 1776 نشان غرور و افتخار ملّي خوانده اند و در عباراتی چون: «آدميان همگي برابر آفريده شده اند، و حق هاي ناستاندني از جمله حق زندگي، آزادي و نیل به شادمانی» دارند به ديدۀ ستايشگري نگريسته اند. با اين حال هنوز جاي سخن هاي بسيار در چند و چون فرآيندهائي باقي است که به تدوین اين بيانيه انجاميده اند. اين واقعيت نيز که بيانيه سال 1776 به آساني با قانون اساسي سال 1787 که برده داري را روا مي داشت سازگار نمي افتد همچنان محل گفتگو است.
نخستین قانون اساسي ايران (7-1906) و متمم آن نيز کمابيش دچار چنين سرنوشتي بوده است.(1) این سند حق قانونگزاري مجلس شورای ملّی را که قرار بود در کانون قدرت سياسي نشیند به رسميت شناخت و از دامنه‌ي نفوذ شاه کاست. طبق اين قانون قراردادهاي خارجي باید به تصويب مجلس شورا رسد، انجمن هاي ايالتي از استقلال رأي بهره ور گردند، آزادي انتشار و مطبوعات تضمین و «اهالی مملکت» در برابر قانون برابر شناخته شوند. با اين همه، قانون اساسي از بازکردن گره تعارض ميان قوانین عرفی و احکام شرع بازماند و در نتیجه نتوانست به شمار قوانین اساسي مدرن جهان بپيوندد. تدوین کنندگان این قانون، بیشتر از قانون اساسي سال 1831 بلژيک اقتباس کردند گرچه به قانون هاي اساسي فرانسه، بلغارستان و عثماني نیز بی اعتنا نبودند. این نوشته به بررسي تأثير اين الگوها بر ساختار قانون اساسي نخست ايران مي پردازد و نشان مي دهد که قانون اساسي ايران در پاره اي زمینه ها از برخی از قوانین اساسی اروپائیان فراتر رفته، به ویژه از آن رو که از حقوق پادشاه کاسته و قلمرو اختيارات مجلس شورا و وزیران را گسترده تر کرده است.
قانون اساسي ايران پایه های بنای دادگستري عرفي را فراهم آورد و از قدرت سنتي فقها و مجتهدان کاست. امّا از ديگر سو، قانون اساسی امتیازهای بی سابقه اي به اسلام و روحانيت شیعه داد و بدينروي هم حقوق مدني شهروندان و هم استقلال مجلس شورا و قوه قضائیه را مخدوش کرد.
عدالت در گفتمان سنتي شاردن، جهانگرد فرانسوي سدۀ هفدهم، پادشاه ايران را خودکامه ترين و نيرومند ترين شاه جهان مي داند(2) سرپرسي سايکس نيز در نخستين سال هاي سدۀ بيستم چنين مي نگارد که شاه ايران، «فرمان روای خودکامه ای بود که اقتدار مطلقش در سنّت پادشاهان هخامنشي ريشه داشت،» وهمانند قطبي بود که همۀ نظام زندگي اجتماعي به گِردش مي گشت.»(3) امّا، واقعیت آن است که نقش و نفوذ ديگر بازيگران پهنۀ سياست از این قدرت مطلقه مي کاست و خودکامگيِ پادشاه را مهار و محدود مي کرد. به سخن دیگر، در جامعۀ سنّتي ايران می توان نشان از یک ساختار دوگانه، و مردسالارِ، قدرت گرفت که در آن شاهزادگان، روحانيان، سران قبيله ها، و حاکمان ایالات قدرت شاه را در برخي زمینه ها محدود مي کردند.(4)
دراین ساختار احکام شرع از یکسو و قوانین و سنت های عرفي، از سوی دیگر بر روابط خصوصی و عمومی حاکم بودند. احکام شرع را مجتهدان و فقیهان بر پایۀ قرآن و احادیث و روایات و احکام امامان دوازده گانه و نيز برداشت هاي فقيهان شيعي تعیین می کردند و به اجرا در مي آوردند.(5) دولت نيز کارپرداز رسوم و قوانین عرفي بود. در دوران قاجار، این قوانین را ديوانیان انشاء می کردند و داروغه ها به اجرا مي گذاشتند. قاضيان ديوانخانه ها به دست شاه منصوب يا برکنار مي شدند. واليان محلّي نيز دادگاههاي عرفي محلّي در ايالت هاي خويش داشتند. در روستاها نیز دهخدايان به داوري و ميانجيگري کشمکش هاي محلّي مي پرداختند. امّا مرز ميان شريعت و قوانین عرفي هيچگاه روشن و متمايز نبود. براي نمونه، در دوران پاياني صفويه (1501-1722) سررشتۀ قانونگذاري در دست شريعت مداران بود امّا در دوران نادرشاه افشار (1736-1747) مقامات دولتي قانونگذاري را یکسره به عهده داشتند. با اينجال مي توان گفت که رويهمرفته روحانیان به داوري هاي مذهبي و مدني مي پرداخته و مأموران دولت نيز عهده دار داوري و اجراي حکم در مورد جرائم عادی بوده اند. در کشمکش هاي مالي نيز بيشتر دو داور به نمايندگي هريک از دو طرف به حل مشکل از راه ميانجيگري و مصالحه مي پرداخته اند.(6)
اين شيوه ها و برداشت ها از مقولۀ عدالت در جامعه دست کم در چهار مورد با درک مدرن از عدالت ورزي تفاوت دارند. نخست اينکه در ايران، همچنان که در تمدن هاي يوناني و رومي و جامعه هاي اروپائي سده هاي ميانه، عدالت ورزي در گرو رفتارهاي گوناگون با آدميان به فراخور جايگاه و رتبۀ آنان در پهنۀ زندگاني اجتماعي بوده است. پاسداري از سلسله مراتب اجتماعي در کانون درک سنتي از عدالت مي نشست و پادشاه عدالت گستر نيز به نگاهباني از حق هاي چهار گروه اجتماعي و پاسداشت سلسله مراتب ميان آنها مي پرداخت. اهل قلم، مردان شمشير، بازرگانان و کشاورزان هريک حقوق ويژه اي مي طلبيدند که در خور مرتبه و کارکرد اجتماعي ايشان بود. حسين واعظ کاشفي اين نگاه سنتي و همگاني را چنين به تصوير مي کشد: هرآدمي را جايگاه و رتبه‌ي ويژه اي است که از گذشته‌ي بسيار دور برايش در نظر گرفته شده است اگر هرکس بخواهد از گليم خويش پا بيرون نهد از چپ و راست کشاکش ها و کشمکش ها آغاز مي شود پس پادشاه بايد هرکس را در جايگاه فراخور وي نگاهدارد و آنگاه شکوفائي و بسامانی ملک خويش را نظاره کند.(7)
اين نگاه سنتي به عدالت دست پادشاه را براي چيرگي بر زندگي درباريان، وزيران و کارمندان دولتي مي گشود چنانکه: «هرکس که به مقام و رتبه اي دولتي دست مي يافت خويش را نوکر پادشاه مي دانست و جان و مال و ناموس اش و نيز زندگي فرزندانش همه و همه در دسترس شاه بود.»(8) بي سببي نيست که تا صدراعظمي از چشم شاه مي افتاد جان و مالش هردو بر باد مي رفت.(9) از ديگر سو، پناه بردن به قدرت فائقۀ پادشاه طبقه هاي مياني و پائيني اجتماع را توان آن مي بخشيد که واليان محلّي، شاهزادگان و ديگر وابستگان به قلمرو قدرت را از زياده روي در ستم به زيردستان بازدارند. دومين ويژگي عدالت سنّتي پراکندگي و گونگی تعاریف آن بود چنانکه براي يک جرم به فراخور شهر و دياري که درآن روي می داد کیفری خاص اِعمال می شد. اين مشکل راه حل چندان ساده اي نداشت بويژه اينکه به رغم گونگوئي حکم ها و کیفرها، حاکم شرع هر شهر و ديار خود را به کانون فقه شيعه مي پيوست و بدين روي عَلَم استقلال و خودمختاري در داوري و مجازات برمي افراشت. همچنان که خيل بزرگي از عالمان ديني نيز که علم فقه اندوخته بودند سخن آخر در داوري و تعيين مجازات را بر زبان می آوردند. در اين ميان گروه مجتهدان در رأس عالمان ديني به بشمار مي رفتند. بيشر مجتهدان در حوزه های فقهی شیعی عراق آموزش مي ديدند و از آن پس حق تفسير قرآن و شريعت و تعيين امام جماعت محلّي در هر شهر و روستا را به دست مي آوردند.«پاره اي از اين مجتهدان به مقام»مرجعیت شيعه می رسیدند و سرمشق همۀ مؤمنان مقلّد خود مي شدند. در حالي که دست مراجع تقليد در تفسير احکام و قوانین اسلام کاملا باز بود، هر فرد شيعه مي بايست مرجعی ويژه را برگزيند و در تمامي کارهاي ديني و عبادي خويش از وي پيروي کند. گروههاي گوناگون ايرانيان بسته به قوميّت شان، بيشتر پيرو يک مرجع تقليد ويژه مي شدند و پس از مرگ وی پيروانش ديگري را بجاي وي برمي گزيدند.(10)
به سبب اين گونگونی و پراکندگي، چاره های بسياري که در سدۀ نوزدهم براي سامان بخشیدن به محاکم شرعی به کار برده شد به فرجام مطلوب نرسید. بنانهادن يک نظام يگانۀ حقوقي هم در گرو آشتي عرف و شريعت بود و هم وامدار هماهنگي مراجع تقليد در شيوۀ تفسير شریعت. ناگفته پيداست که چنین هماهنگي به دگرگوني شگرفي در ساختار پراکنده و گونگون رهبري شيعه مي انجاميد.(11)
سومين ويژگي عدالت سنتي در شيوۀ مجازات آن جلوه گر مي شود. تنبيه بدني- مانند بريدن و جدا کردن پاره هائي ازبدن- و تعمیم دادن کیفر گناه کار به افراد طایفه دو ویژگی عدالت ورزي سنتي بود. تا سال هاي پاياني سدۀ نوزدهم نيز کیفر شوريدن براسلام يا پادشاه مجازات های سنگین و گاه کشتن همۀ بستگان مجرم بود. نمونۀ اين مجازات ها را مي توان در سرنوشت پیروان کیش باب ديد که در سدۀ نوزدهم رواج يافته بود. در سال 1852، پس از آنکه چهارتن بابي قصد جان ناصرالدين شاه کردند، سي تن از رهبران بابي به گناه ارتداد به مرگ محکوم شدند و در کوي و برزن به دست گروههاي گونگون اجتماعي به شيوه هاي بي رحمانه اي کشته شدند.(12) در ديگر شهرها و ايالت هاي ايران نيز چنین کشتارهائی روي داد. دراين دوران شکنجه و آزار زندانيان و چوب و فلک کردن و دست و پا و گوش ايشان شيوه‌ي مرسوم مجازات بود.(13) تنها در سال 1896 بود که، پس از کشته شدن ناصرالدين شاه، فرزندش مظفرالدين شاه اجازۀ شکنجه کردن ميرزا رضاي کرماني را نداد و با بدارآويختن وي در پيش چشم همگان موافقت کرد.(14)
چهارمين ويژگي عدالت سنتي شيعي در ايران رفتار نابرابر با زنان واقليت هاي ديني ايران خواه مسلمان سني و خواه نامسلمان و بردگان بود. بايد به ياد داشت که برخلاف دين يهود و مسيحيّت که به زن حق ارث بردن از مال نداده است، زنان مسلمان از حق ارث برخوردارند. زن مسلمان همچنين مي تواند پرداخت نفقۀ خويش را از شوهر طلب کند. با اين همه، قانون ارث اسلامي که سهم پسر را دو برابر دختر معين کرده است در بيشتر بخش هاي روستائي و بويژه آنجا که مالکيت زمين در ميان بود بکلي ناديده گرفته مي شد.(15) براي بسياري زنان شهري نيز تبعیت از این قانون و دسترسي به سهم موروثي امکان پذير نبوده است و زنان از حضور و مشارکت در بخش بزرگي از سپهر همگاني برکنار داشته شده و از حقوق شخصي ناچيزي بهره مند بوده اند. حق مردان به چند همسري و طلاق نيز آزادی ها و حقوقي اندک براي زنان در نهاد خانواده باقي مي نهاده است. زنان حتی توانائی بهره وری از این حقوق اندک را نيز نداشتند. اقليت هاي ديني نيز بهمين شيوه از برابري در برابر قانون محروم بوده اند. يکي از ویژگی هاي دستگاه عدالت سنتي پاسداري از تمايزهاي ديني و اجتماعي و تفکیک بین مسلمان و نامسلمان و شخص آزاد و برده در جوامع اسلامي بوده است. بناي بسياري ازين دوگانگی هاي اجتماعي در واپسين سال هاي پادشاهي صفوي نهاده شد و تا سال هاي آغازين سدۀ بيستم نيز دوام آورد. تنها با انقلاب مشروطه بود که بیشتر اعتقادات سنّتی با ارزش ها و باورهای نوین روبرو شدند از آن جمله این که: تمامي شهروندان (مرد)، جدا از رتبۀ اجتماعي شان، در برابر قانون برابراند؛ مُثله کردن و بريدن اعضای بدن مجرمان مجازاتي وحشيانه و غيرانساني است؛ قانون بايد به يکسان در همۀ شهرها و ايالت ها به اجرا درآيد؛ نظام برده داری غیر انسانی است و سرانجام گونگوني دين و ايمان مذهبي ايرانيان مانع از برابري ايشان در برابر قانون نیست. امّا خواهيم ديد که براي شاه و طبقه روحانيان پذيرش اين گونه آزادي ها و برابری های انسانی به هيچ روی کار ساده اي نبود و در نتیجه کشمکش بین هواداران و مخالفان این دگرگونی ها از آن روز تاکنون تأثير بسیار بر مسير حرکت سیاسی و فرهنگی جامعۀ ایران نهاده است.
انقلاب مشروطيت در روز پنجم اوت سال 1906 پس از ماه ها تظاهرات خياباني و شورش هاي همگاني مظفرالدين شاه (1896-1907) به ناچار فرمانی صادر کرد که درآن از گشايش مجلس شوراي ملّي و تدوین قانون اساسي سخن رفته بود.(16) در دورۀ پنج ماهۀ آغاز انقلاب، مشروطه خواهان انتخابات همگاني‌اي برگزار کردند و نمايندگان مجلس را روانۀ خانه ملّت ساختند. قانون انتخابات که در ماه سپتامبر 1906 به تصويب رسيد راه را برای حضور نمايندگان گروهها و اصناف در مجلس شورا گشود و حق رأي دهي را به مردان وابسته به شش گروه اجتماعي واگذار کرد: خاندان قاجار، زمين داران و اشراف، روحانيان و طلّاب، بازاريان و پيشه وران خُرد، و بازرگانان.(17) به گزارش سيد حسن تقي زاده، نمايندۀ تبریز، در شهرهاي بزرگ 90 درصد شهروندان حائز شرایط و در روستاها نزدیک به 50 درصد از روستائيان دارندۀ حق رأي در گزينش 156 نمايندۀ مجلس اول شرکت جستند، اگر چه این ارقام ممکن است اغراق آمیز باشد. با آن که بسياري از حائزان شرایط در ميان عشاير و استان هاي ايل نشين در انتخابات شرکت نکردند، بیشتر پژوهندگان معاصر برآن اند که نخستين انتخابات عمومی در ایران از استقبال همگاني بهره مند بود و شاید بتوان آن را نمونۀ انتخاباتی دموکراتيک دانست.(18) بلافاصله پس از گشايش مجلس در تهران و حتي پيش از آنکه بسياري نمايندگان استان ها و شهرستان ها به پايتخت برسند، گروهی برگزيده از مشروطه خواهان پيشن نويس مختصري از قانون اساسي را تهیه کردند. اين پيش نويس که از قانون اساسي 1791 فرانسه و قانون اساسي 1831 بلژيک الگو گرفته بود بنیان نظام پارلماني مدرن درايران را پي افکند. مجلس اول مرکب از نمايندگان تهران و شهرستانها بود که براي مدت دوسال به نمايندگي برگزيده شده بودند. مجلس اول، به معنای واقعی يک مجلس قانونگذاري بود که هم رأسا به تدوین قوانین می پرداخت و هم لوایح پیشنهادی دولت را رد یا تصویب می کرد. مجلس نقشی اساسی در امور مالی و بودجه دولت، در پرداخت هاي خارجي، و در تصویب قراردادها و پيمان هاي دولتي داشت (اصول 22 تا 26 قانون اساسي). (19)
برپایۀ قانون اساسی، حقوق و اختیارات مطلقه شاه یکسره محدود می شد. گرچه او هنوز رياست دولت را به عهده داشت اما وزيرانش پاسخگوي مجلس شوراي ملّي بودند. شاه ديگر نه بر خزانۀ کشور مسلط بود و نه مي توانست پاي از دايرۀ حقوقي که برابر قانون اساسي به او داده شده بود فراتر گذارد. ازين پس شاه وظيفۀ پيروي و پاسداري از قانون اساسي اي داشت که درکنار ديگر حقوق و آزادی های مدني به ويژه برحق آزادي احزاب و روزنامه ها تأکید می کرد. قانون انتخابات سپتامبر 1906 تشکیل انجمن هاي نظارت بر انتخابات را ضروری شمرد. اين انجمن ها نخست در آذربايجان و تهران و پس از آنها در استان هاي جنوبي يعني شيراز و اصفهان و ديگر جاي ها گشوده شدند و بيشتر آنها نيز خدمت خويش را تا پايان دوران انتخابات پي گرفتند. انجمن ها به تدريج به عنوان نهادهائي مستقلي ریشه دواندند و به بازتابی نابسامانی های انتخاباتی پرداختند. انجمن هاي گوناگون دیگری نیز در شهرهاي بزرگ و کوچک، و حتي در برخي روستاهاي شمال کشور برپا شدند. شماری از این گونه انجمن ها نیز به صورت نيمه مخفي به همّت برخی از زنان طبقات بالا و میانی جامعه در تهران و چند شهر بزرگ ديگر آغاز به کار کردند و به بنانهادن مدرسه ها، بیمارستان ها و يتيم خانه ها دست گشودند. بسياري از حقوقی که این انجمن ها طلب می کردند، از آن جمله حق تأسیس مدرسه و بیمارستان و نظارت بر کارکرد فرمانداران و زمين داران، در قانون اساسي پيش بيني نشده بود. از این گذشته، اصولی که کیفیت رابطۀ شاه با مجلس شورا مي پرداخت و نيز قوانینی که به محدود ساختن دامنۀ شمول احکام شرعي مي انجاميد در پردۀ اجمال و ابهام بود. اين واقعيت برچگونگي داد و ستد مجلس، بسان یک نهاد تصمیم گیری نوين، با دو قطب سنتي قدرت يعني شاه و نهاد روحانيت تاثير مي گذاشت. متمّم قانون اساسي توجه مجلس به مقولات آزادي، عدالت و برابري و محدود شدن دايرۀ قدرت شاه به دگرگوني شگرفي در الگوي سياسي و اجتماعي ايران در نخستين سال هاي سدۀ بيستم انجاميد. در این سالها هم مجلس شورا و هم مطبوعات از حقوق بي سابقه اي برخوردار شده بودند و در نتیجه سلسله مراتب قدرت سنتي در اجتماع را به چالش مي کشيدند. چنين چالشي نه تنها سنت گرايان و محافظه کاران ضد مشروطه که بسياري روحانيان مشروطه خواه و هوادار انقلاب را نيز دلنگران مي ساخت. براي نمونه، مجلس مي توانست «در عموم مسائل آن چه را صلاح ملک و ملّت می داند» به تصویب رساند (اصل 15 قانون اساسي)؛ همۀ قوانین کشور نیز مي بايست از تصويب مجلس بگذرند. (اصل 16 قانون اساسي) انتقال یا فروش هر بخشی از «عایدات یا دارائی دولت» یا هر تغییری در «حدود و ثغور مملکت» با تصویب مجلس شورای ملی ممکن خواهد بود. (اصل 22 قانون اساسي) «عهدنامه ها» و «اعطای امتیازات» به هر کس اعم از خارجی یا داخلی باید به تصویب مجلس برسد. (اصل 24 قانون اساسي) مجلس مي توانست از شاه برکناري هر وزیری را بخواهد که مرتکب «خلاف یا نقض قانون» شده باشد. (اصل های 28 و 29 قانون اساسي) با اين همه، قانون اساسي بسياري نکته ها را ناگفته و ناپرداخته گذاشته بود. براي نمونه، در آن فهرست دقیقی از حقوق و آزادی های فردي و اجتماعي شهروندان به چشم نمي خورد و مرز روشني بین تکالیف و اختیارات سه قوّۀ مقننه، اجرائیه، و قضائیه دیده نمی شد. در زمستان سال 1907 مجلس گروهي شش نفري را براي رسيدگي به اين کاستي ها برگزيد تا به نوشتن متممی بر قانون اساسي بپردازند. هریک از اعضای این گروه مي بايست با يک زبان خارجي آشنا باشد تا بتوانند از قوانین اساسي دیگر کشورها در این کار بهره برند.(20) سالها بعد، يکي از اعضاي اين گروه شش نفري، سيدحسن تقي زاده، در سخناني در «گروه آسياي مرکزي لندن» تأکید کرد که او و همکارانش اصول مندرج در متمم قانون اساسی ایران را «بيش از هرچيز بر قانون اساسي بلژيک نهاده اند، گرچه گاه از قوانین اساسي فرانسه و بلغارستان نيز کمک گرفته اند».(21) تدوین کنندگان قانون اساسی ایران دیگر قوانین اساسی، از جمله قانون اساسي 1871 امپراتوري آلمان را کنار نهادند، گرچه پاره اي از آن را در نسخۀ پيش نويس قانون انتخابات 1906 گنجانده بودند.(22) به اين پرسش که چرا ايرانيان قانون اساسي بلژيک را الگو قرار دادند بدو گونه پاسخ می توان گفت.(23) يکي اينکه قانون اساسي عثماني که در سال 1876 تدوین شده و نخستين قانون اساسي خاور ميانه بود، متأثّر از قانون اساسی بلژيک بود و بدينروي از خود سرمشق و نمونه اي براي ايرانيان بجا مي نهاد. در واقع، قانون اساسي بلژيک تاثير عمده ای بر توسعۀ سياسي چندکشور اروپائي و هر سه کشور مهم خاورميانه يعني امپراتوري عثماني، ايران و مصر داشت(24) فشرده ای از همین قانون اساسي در دربار ناصرالدين شاه (1848-96) به گفتگو گذاشته شده بود و شاه هم آنرا از آنرو که از قدرت پادشاه سخت مي کاست يکجا رد کرده بود.
ناصرالدين شاه که پادشاهي خويش را با شوق و شور فراواني براي دگرگوني و مدرن سازي نظام حکومتي آغاز کرده بود تخت سلطنت را در حالي بدرود گفت که از اصلاحات سياسي و اداري به هراسی مرگ آسا افتاده بود.(25) قانون اساسي بلژيک به پيروي قانون فرانسوي سال 1791، دست روحانيان و کليسا را از حقوق و اختیاراتشان کوتاه ساخت. افزون براین اصل 14 این قانون آزادي مذهب، برگذاری مراسم و آداب مذهبي همگاني، و ابراز عقيده را تضمین مي کرد مگر آن جا که اِعمل این آزادی به ارتکاب جرمي بينجامد. درقانون اساسي عثماني، همانند قانون اساسی بلغارستان، سلطان هم پادشاه و هم بالاترين رهبر ديني به شمار مي رفت و مسئولیت تضمین اجرای قوانین شريعت و عرف هردو بدوش او نهاده شده بود. چنانکه خواهيم ديد به رغم کوشش هايي که براي محدود کردن قدرت نهادهاي مذهبي در کار شد، قانون اساسي ايران دست آخر از الگوهاي عثماني و بلغار و نه قانون اساسي بلژيک پيروي کرد و حتي پا از آن هردو فراتر نهاد و در مقایسه با آن ها قدرت فزونتري به روحانيان بخشيد. دلیل دیگری که نویسندگان قانون اساسی ایران را به قانون اساسی بلژیک متمایل می کرد پيوندهاي تجاري و سياسي اي بود که شماري از نخبگان مشروطه خواه ايراني را با دولت بلژيک پیوند می داد. (26) سعدالدوله که به نمايندگي دولت ايران سال ها در بلژيک بسر برده بود با ساختار سياسي بلژيک آشنا بود. همو نسخه اي از قانون اساسي 1831 را از دولتمردان بلژيکي طلب کرد، آنرا به زبان فارسي برگرداند و با گروه شش نفري بازنگري قانون اساسي درميان نهاد(27) چنين بود که گرچه قانون هاي فرانسه و بلژيک هردو بر قانون سال 1906 ايران تأثير مي نهادند دست آخر اين قانون 1831 بلژيک بود که کمابیش سرمشق متمم قانون اساسي 1907 ايران شد. قانون اساسي سال 1831 بلژيک در سال 1831 کنگره ملّي بلژيک طرح قانون اساسي اي را درافکند که در بسیاری زمینه ها وامدار قانون اساسي سال 1791 فرانسه بود.
دراين قانون اصل نمایندگی فرد شهروند جايگزين شيوۀ پيشين يعني نمايندگي گروه و صنف شده بود. برپایۀ بسياري از قوانین اساسي سده هاي هجدهم و نوزدهم اروپائي حق رأی دادن تنها به طبقۀ کوچکي از مردان تعلق می گرفت که توانائی پرداخت مالیات داشتند. گرچه قانون اساسي 1831 به پيدايش دولت مرکزي قدرتمندي انجاميد امّا در همين حال قدرت درخوري نيز به استان های گوناگون مي داد و پيوند اندامواري ميان شوراهاي محلّي آنان پديد مي آورد. قانون اساسي بلژيک، امّا، تا آنجا نرفت که، همچون سرمشق فرانسوي اش، از «حقوق ذاتي و جدائي ناپذير مردمان» ياد کند. چنين بود که به رغم آرمانخواهان انقلاب فرانسه، قانونگذاران بلژيکي به مشروطه سلطنتي و نه جمهوري مي انديشيدند و آنچه اين انديشه را به پيش مي راند برآيندي از فشار قدرت هاي اروپائي و تلاش ميانه روهاي تمرکز گرائي بود که اکثريت مجلس قانونگذاري را بدست داشتند. در این قانون اساسی، شاه فرماندۀ کل نيروها شناخته شد و حق داشت مجلس را به خواست خويش منحل کند. افزون براین، قانون اساسي بلژيک به چيرگي کليساي کاتوليک بر نظام آموزش و پرورش پايان مي داد و دستگاه آموزش همگاني را جايگزين آن مي ساخت. اصل هائی دراين قانون نیز به آزادي مذهبي و جدائي کليسا و دولت مي پردازند. اصول دیگری نیز آزادي هاي مدني از آن جمله آزادي تجمع و تحزّب و نشر آرا و عقاید و سرانجام آزادی زنان را تضمین می کرد و به شهروندان فرانسوي و فنلاندي زبان حق می داد زبان مادری خویش را بیاموزند و بدان سخن گویند. اصل تفکیک نسبی و نه مطلق قوای سه گانۀ مجریه، مقننه و قضائیه شالودۀ این قانون اساسی بود. به این ترتیب، پادشاه، مجلس نمایندگان و مجلس سنا هر سه حق قانونگذاري داشتند گرچه قانون هاي تصويب شدۀ آنان نمي بايست با اصول قانون اساسي ناسازگار باشد. پادشاه در رأس قوه مجریه قرار داشت امّا فرامین اش بدون امضاي هيئت وزيران مجری نمی شد. وزيران نيز براي ماندن بر مسند وزارت نیازمند پشتيباني مجلس بودند. از اينها گذشتهّ پادشاه اختیاراتی در مورد قوه قضائیه داشت از جمله حق انتصاب قضات با او بود امّا در برکناري آنان دو مجلس نمايندگان و سنا نیز سهم مساوی با شاه داشتند. با وجود همه امتیازاتی که به شاه داده شده بود، قانون اساسی بلژیک تا آغاز سده‌ي بيستم در صدر فهرست قوانین اساسي ستايش شده و پر طرفدار اروپايي جای داشت به تدریج سرمشق قانون هاي اساسي آزادي گرا در سراسر اروپا شد.

مجلس مقدس شورای ملی که در زمان استبداد خراب کرده اند

این قانون روح حقوق و آزادی هائي را که با انقلاب هاي فرانسه و آمريکا به ذهن ها رسوخ کرده بودند به کالبد اصول خويش مي کشيد اما در عین حال به ساختار اجتماعي سراپا نويني که بکلي با رسم جامعه و سنت حکومتگری بلژيک بيگانه باشد نمي انديشيد (28) بلکه بر پايۀ سنن و سلسله مراتب اجتماعي موجود در استان هاي خودمختار، حقوق فردي شهروندان را تعین و تضمین می کرد. چنين است که نویسندگان قانون اساسي مشروطه ايران به اقتباس از قانون اساسی بلژیک پرداختند و به قوانین اساسی انگليس، و آمريکای شمالی عنایتی نکردند. گزينش قانون اساسي بلژيک نه پي آمد ناگزير شرائط زمانه بود و نه از سر تصادف صورت مي بست. (29) برعکس، چنين که پيداست اين انتخاب در پي وارسي ناقدانۀ قوانین اساسي بسیاری از جوامع دیگر و به نيّت يافتن سازگارترين آنها با يک دستگاه سياسي پارلماني در کشوري مسلمان به فرجام رسيد. مقايسۀ دقيق قانون اساسي 1907 ايران با قوانین اساسی فرانسه، بلغارستان، بلژیک و عثمانی حاکی از این واقعیت است که مشروطه خواهان ايران در طرّاحی یک قانون اساسي به نسبت مدرن و دموکراتيک و شالوده ریزی نظام های اجرائی، قانون گذاری و قضائی پیشرفته کامياب بوده اند.
با اين همه قانون اساسي 1907 شیفتگی ایرانیان آزادی گرا به تحکیم و تثبیت یک هويت ملي و عرفي را با مشروعیت و اقتداری که به روحانیون مي بخشيد در آميخت و از این رهگذر به یک متن حقوقی چند پهلو و پر ابهام بدل شد. انجمن هاي ايالتي و ولایتی درميان دستاوردهاي برتر قانون اساسي در زمینۀ حقوق مدنی، حقوقی بود که از اين قانون، از راه تأکید بر انجمن های ایالتی براي مردم استان ها و مناطق گوناگون ایران شناخت. ايران از دير باز به استان ها و ايالات تقسيم مي شد امّا انجمن ها نهادهاي نويني بشمار مي رفتند که در گيرو دار انقلاب مشروطه سربرآورده و باليده بودند.(30) پس از پيروزي انقلاب مشروطه، انجمن هاي ايالتي از حقوق و اختيارهائي برخوردار مي شدند که بيش ازين به همتايانشان در بلژيک و مستعمره هاي فرانسوي ارزاني شده بود. همانگونه که پيش ازين گفتيم بلژيک و هلند سابقۀ تاريخي بلندي در برسميت شناختن خودمختاري اداري شوراهاي محلّي داشته اند. اصول گوناگون قانون اساسی 1821 بلژیک نمايانگر فصول مشترک بین رسم ها و حقوق سنتي با حقوق مدرن و دموکراتيک درين قانون است. در چهار اصل قانون اساسي 1907 ايران نیز حقوقی براي انجمن هاي ايالتي درنظر گرفته شده است. برابر اين اصل ها انجمن هاي ايالتي مي توانند نقشی عمده در ادارۀ امور محلی بر دوش گیرند، سهمي از ماليات ايالتي را دريافت کنند و بودجۀ محلّي خويش را برآن اساس سامان دهند. طبق اصل نودم قانون اساسی «در تمام ممالک محروسه انجمن های ایالتی و ولایتی به موجب نظامنامۀ مخصوص مرتّب می شود و قوانین اساسیۀ آن انجمن ها از این قرار است. مطابق اصل نود و یکم این قانون:«اعضاي انجمن هاي ايالتي و ولایتی بلاواسطه از طرف اهالی انتخاب می شوند مطابق نظامنامۀ انجمن ایالتی و ولایتی.» و طبق اصل نود و دوّم این انجمن ها: «اختیار نظارت تامه در اصلاحات راجع به منافع عامه دارند با رعایت حدود قوانین مقرره.» قانون اساسي 1831 بلژيک اختيار افزونتري به انجمن هاي محلّي مي داد تا به بازرسي و ارزيابي چند و چون درآمدهاي مالياتي در ايالت خويش بپردازند. برابر اصل 110 اين قانون «هيچ ماليات همگاني و يا گروهي بدون تصويب شوراهاي محلّي قانوني نخواهد بود.» اصول ناظر بر چگونگی اخذ و تقسیم مالیات های عمومی در قانون اساسی مشروطه، امّا، از چنين حقی براي انجمن هاي ايالتي ياد نمي کنند. با اينهمه، و در مقايسه با نهادهای مشابه در بلژیک انجمن هاي ايالتي در ایران، از نظر قانون اساسی، از خودمختاري سياسي بيشتري بهره مند بودند. ملّي گرائي در برابر روند نهادينه سازي شيعه گري اگر چه روحانيان شيعه، در قانون اساسی، بخشي از پایگاه اقتدار و نفوذ سنّتی خود را به مجلس شورای ملی واگذاشتند، امّا با تصویب متمم قانون اساسی در سال 1907 به قلمروهاي نويني از قدرت دست يافتند. اصل اول متمم قانون اساسي گوهر اين دگرگوني را روشن می کند. بيانيه استقلال امريکا و اعلاميه حقوق بشر فرانسه در سرآغاز خود پاره اي از انديشه هاي روشنگري (Enlightenment)، بويژه باور به حقوق جدا ناشدني انسان ها يعني حق زندگي و حق آزادي و برابري در برابر قانون را در کالبد استوار زبان قانوني کشيدند. قوانین اساسي بلژيک، بلغارستان و عثماني اما تا اينجا پيش نرفتند و دفتر قانون را با اشاره هائي کلي به ويژگي هاي جغرافيائي ملّت و کشور خويش گشودند و از جمله به مفهوم شهروندي و شرائط آن همچون به دنيا آمدن درآن قلمرو جغرافيائي يا مهاجرت به آن خاک پرداختند. نخستين نسخۀ پيشنهادي متمم قانون اساسي 1907 ايران نيز از همين الگوي دوّم پيروي کرده و سخن را با برشمردن نام ايالت هاي کشور آغاز مي کند.(31) نسخۀ بازبيني شدۀ اين پيش نويس، امّا، با بندهائي بکلي متفاوت آغاز مي شود. اين نسخه به نام استان ها و ايالت ها و مرزهايشان نمي پردازد بلکه بجايش چنين مي آورد: «مذهب رسمی ایران اسلام و طریقۀ حقّۀ جعفریۀ اثنی عشریه است. باید پادشاه ایران دارا و مروّج این مذهب باشد.»(32) بدين روي، متمم قانون اساسي بر دین رسمی کشور و تکلیف شاه در ترویج آن پاي مي فشارد در حالی که فرمان مشروطیت، قانون انتخابات و قانون اساسی 1906 هیچیک چنین بر نقش و نفوذ دین اسلام تکیه نکرده بودند.
برخلاف اين سه سند، متمم قانون اساسي 1907 درآغاز سخن و جائي که بايد از هويت ملّي ايرانيان سخن رود، از هويت ديني ملّت ياد مي کند و نيز بر مذهبی از مذاهب اسلام انگشت مي نهد و آنرا، که البته مذهب بيشتر ايرانيان است، مذهب رسمي کشور مي شناسد. اصل دوم متمم قانون اساسي 1907، که به «اصل طراز» شهرت یافته است، گامي فراتر مي نهد و خواستار تشکیل هیئتی از روحانيان مي شود که از حق بازرسي و ارزيابي قوانین مصوبۀ مجلس شورا بهره ورند. برابر اين اصل قوانینی که از مجلس می گذرند نباید با شريعت اسلام ناسازگار باشند.
هرچند نمايندگان مجلس حق گزينش پنج مجتهد عضو اين شورا را دارند، اين گزينش تنها ازميان فهرستی صورت مي پذيرد که علما خود فراهم آورده به نمايندگان مجلس پيشنهاد می کنند.(33) بايد در اينجا اشاره کرد که نه قانون اساسي عثماني و نه قانون اساسي بلژيک هيچيک چنين اختيار ويژه اي به نهاد روحانيت نداده اند. ترکان عثماني سال ها پيش تر از ايرانيان جنبش اصلاحات خویش را آغاز کرده بودند. در سدۀ نوزدهم، آن گاه که دولت هاي قدرتمند غربي در تکاپوي از هم پاشيدن امپراتوري چند قومي و چند ملّيتي عثماني بودند، ترکان عثماني يک بار به سال 1839 در «فرمان شريف گلخانه» و پس از آن به سال 1856 در «فرمان همایونی» برابري همۀ مردم عثماني در برابر قانون را -جدا از تعلقات دینی و طبقاتی آنان- دست کم بر روي کاغذ آوردند.(34) اصل يازدهم قانون اساسي عثماني اسلام، و نه اسلام اهل تسنّن را که مذهب بيشتر مردم عثماني بوده است، مذهب رسمی مي داند. امّا همين اصل بي درنگ به حقوق اقليت ها می پردازد و چنين مي آورد: «قانون اساسي آزادي ايمان و عمل به دين هاي گوناگون در سرتاسر امپراتوري را پاس مي دارد.» همچنين طبق اصل 37 قانون اساسي بلژيک، مسيحيت ارتدوکس شرقي مذهب دولت بود، امّا اصل های ديگر حقوق اقلیت های مذهبی را پاسداری می کردند. آزادي، برابري و ديگر حقوق مدني از آغاز جنبش مشروطیت به بعد معضل سازگار ساختن قوانین مدرن عرفی با احکام شريعت همواره دغدغه خاطر ایرانیان بوده است. بررسي گفتگوهاي آغازین این دوران گواه آنست که روحانيان مشروطه خواه آمادۀ بازنگري و دگرگون ساختن حتّي سنتي ترين احکام و قوانین شرعي بودند. حد اين بازنگري ها و دگرگوني ها اما تا آنجا بود که به آزادي هاي مدني و ديني شهروندان نينجامد و دگرگوني اساسي در اصل نابرابری بین حقوق مرد و زن در پي نياورد. امّا این آزادی ها و برابری ها در بسیاری از جوامع آن دوران به رسمیت شناخته شده بودند، از جمله در بيانيۀ حقوق بشر فرانسه در بیانیۀ حقوق انسان ایالات متحد آمریکا، درقانون اساسی بلژیک (اصل 7) و حتّی درقانون اساسي عثماني. (اصل 9) قانون اساسی ایران، امّا، از آزادي فردي مشخصا یادی نکرده است.
با تلاش برخی نمايندگان آزادی خواه مجلس، به ویژه سید حسن تقي زاده، اصل برابري همگان در اصل هشتم متمم قانون اساسی تصریح شد: «اهالی مملکت ایران در مقابل قانون دولتی متساوی الحقوق خواهند بود.» الگوي اين قانونگذاران در شيوه‌ي نگارش اين اصل، اصل 6 بيانيه حقوق بشر فرانسه بود که خلاصه اي از آن در اصل 6 قانون اساسي بلژيک و اصل 17 قانون اساسی عثماني و اصل 57 قانون اساسی بلغارستان آمده است. واژه هاي کليدي در قانون اساسي ايران برابري همه در برابر «قانون دولت» و نه «احکام شریعت» است. از همین رو، در این قانون کمترین اشاره ای به آزادی زنان و یا برابری آنان با مردان نشده است. در خاطر نهاد روحانيت تفاوت بین زن و مرد و مسلمان و نامسلمان نازدودني بود، گرچه اجرا کردن حکم شرعي اين تفاوت ها در عمل سخت تر و سخت تر مي شد. قانون اساسي مشروطۀ ايران در نگارش اصل های دیگری در بارۀ حقوق مدني شهروندان نيز از قانون اساسی بلژيک اقتباس کرده بود از جمله در پاسداشت حق مالکيت فردي، احترام به حريم زندگي و خانه شهروندان، حقِ داشتن حريم خصوصي به ويژه در مکاتبات و حق دادخواهي از دادگاه. اصل 14 قانون اساسی نیز مي افزود که هيچ شهروند ايراني را نمي توان «نفی بلد یا منع از اقامت در محلی یا یا مجبور به اقامت در معینی نمود مگر در مواردی که قانون تصریح می کند.» مقایسۀ پيش نويس قانون اساسی 1907 و آنچه در نهايت به تصويب رسيد این واقعیت را آشکار می کند که تدوین کنندگان این قانون در قلمروهاي ديگري نيز کليد قدرت و اختيارهاي بسيار را در کف روحانيان شيعه نهاده اند: «تحصیل و تعلیم علوم و معارف و صنایع آزاد است مگر آنچه شرعا ممنوع باشد.» (اصل 18)، مطبوعات آزادند و ممیّزی در آن ها ممنوع است «غیر از کتب ضلال و مواد مضرّه به دین مبین. . .» (اصل 20) آزادي احزاب و انجمن ها و گردهم آئي ها هم در سراسر کشور تضمین شده به شرط آن که «مولّد فتنۀ دینی و دنیوی و مخلّ به نظم نباشند. . .» (اصل 21) سي سال پيش از انقلاب مشروطیت قانون اساسي عثماني همۀ این حقوق را بدون هیچ شرط و محدودیتی تضمین کرده بود. امّا اگر سلطان عبدالحميد دوم قانون اساسي عثماني را چندی پس از تدوینش نفی بلد کرد روحانيان محافظه کار ايراني کار حقوق مدني ایرانیان را در متن قانون اساسی یکسره ساختند. برخی دیگر از اصول مندرج در قوانین اساسي بلژيک و عثمانی در بارۀ آزادی ها و حقوق مدنی هيچگاه به قانون اساسي 1907 ايران راه نيافتند از جمله اصل های ناظر بر جدائی دین و دولت، آزادي مراسم مذهبي و عبادي، منع تحمیل شکنجه و کار اجباری و برده داری.(35)
فشردۀ سخن در تنگ کردن دايرۀ قدرت و اختيار شاه، قانون اساسي 1906-7 ايران از قوانین اساسی بلژيک، بلغارستان، عثماني و نيز آلمان و ژاپون و روسيه پيشی مي گرفت. مجلس شورا نهاد قانونگذاري بود و برابر قانون اساسي ايران بسياري از حقوق و اختياراتی که شاهان اروپا و امپراتوران ژاپون در انحصار خود گرفته بودند، به مجلس شورا واگذار شد. این قانون اساس حاکميت ملّي را با به رسمیت شناختن شاه بسان نمايندۀ شهروندان (ونه مالک رعيت) بنياد مي نهاد و تصریح می کرد که «قوای مملکت ناشی از ملت است.» (اصل 26) (36) افزون براین، قانون اساسي اقتدار و اختيار روحانيان را از سه راه مي کاست، يکي با گشايش مجلس قانونگذاري، دوم با واگذاري نظام آموزش همگاني به دولت و سوّم با تقسيم نظام قضايي به «محاکم شرعیه» و «محاکم عرفیه». (اصل27) در محاکم شرعیه قضات شرع به داوری در بارۀ امور حسبی و روابط خانوادگی می پرداختند و محاکم عرفیه، که همان دادگاههاي عادی دادگستری باشند، رسیدگی به دعاوی مدنی و امور کیفری را برعهده داشتند. این قانون با تأکید بر برابری شهروندان (مرد) در برابر قانون حقوق تازه ای به اقليت هاي مذهبي (خواه مسلمان سني و خواه غیرامسلمان) مي بخشيد. امّا، در این مورد هم زبان قانون به صراحت زبان قوانین اساسی بلژيک و بلغارستان و عثماني نبود. به سال 1911 نيز که حق رأی دادن در انتخابات عمومی به همۀ مردان داده شد از ابهام زبان قانون اساسي کاسته نشده بود. زنان در پرتو قانون اساسی مشروطه به حقوق مهمی از جمله حق آموزش و اشتغال دست یافتند. امّا بسياري احکام مذهبي و رسم هاي مردسالانه در قالب قانون هاي دامنۀ تکاپوهاي اجتماعي زنان را محدود می کرد.(37) چنانکه برخي پژوهشگران فمينيست استدلال کرده اند دوگانگی سپهر همگاني و قلمرو خصوصي در جامعۀ مدرن به راستي تبلور قانوني بسياري سنت هاي مردسالارانه در تاريخ و فرهنگ جوامع بشری است. از اين پديده مي توان در جامعه‌ي ايراني نيز نشان گرفت.(63) قانون انتخابات 1906 با دريغ کردن حق رأي از زنان ايشان را از مشارکت در عرصۀ سیاست و تصمیم گیری سياسي باز مي داشت و به ويژه داوری در بارۀ حقوق اعضای خانواده و روابط میان آن ها را در اختيار مجتهدان باقي مي نهاد. اين پديده خود نشان از آن داشت که دگرگوني در قانون خانواده و تدوین قوانین عرفي سال ها چالشي سخت و پردامنه براي زنان و مردان ایران خواهد بود.
قانون اساسی مشروطه مذهب شيعه اثني عشري را دين رسمي کشور دانست و به گروهی از مجتهدان اختيار الغای قوانین تصویب شده در مجلس را می داد که در تعارض مستقيم با روح آزادي حاکم بر بسياري از قوانین اساسي مدرن بود. امّا، واقعیت آن است که بجز يک استثنا در دورۀ دوّم مجلس (1909-11) علما نقشی در تأیید یا ابطال قوانین مصوبۀ مجلس ایفا نکردند، هرچند نمايندگان پرنفوذ و روحاني مجلس اغلب بر ماهیت قوانین تصویب شده در مجلس اثری قابل ملاحظه داشتند. واقعیت آن است که آزادي های مدني مصرّح در قانون اساسی مشروطه نیز، از جمله آزادي مطبوعات و تحزّب و تجمّع با قید «سازگار بودن با قوانین اسلام» مهار و محدود شده بودند. همین محدودیت ها بود که، همراه با برخی عوامل سیاسی، اقتصادی و فرهنگی، در نهایت امر بالندگی دموکراسی و رشد جامعۀ مدنی در ایران را با موانع بسيار روبرو کردند. بی دلیل نبود که حدود یک دهه بعد بسیاری از مشروطه خواهان به هواداری از نظام اقتدارگرای رضاشاه برخاستند. در سال 1959 لورنس لاکهارت هوشمندانه چنین پیش بینی کرد: «چه بسا روزی زمام حکومت ایران به دست مجتهدان و فقیهان شیعی افتد. اگر چنین شود بی تردید همۀ دستاوردهائی که در زمینۀ حقوق و آزادی های مدنی و مذهبی از انقلاب مشروطه به بعد نصیب ایرانیان شده است به چالش کشیده خواهد شد.» (39) …** 
_____________________________________________________
* این مفاله را از ایران نامه برداشت نمودم . همایون
* استاد تاریخ و مطالعات خاورمیانه در دانشگاه پردو.
** این نوشته را دکتر علی رضا شمالی از متن انگیسی آن که در نشریۀ زیر انتشار یافته ترجمه کرده است:

Civil Liberties and the Making of Iran’s First Constitution,” Comparative Studies of South Asia, Africa, and the Middle East 25, No. 2, 2005, pp. 341-359.

پانوشت ها:
1. برای آگاهی بیشتر در باره انقلاب مشروطه ن. ک. به: احمد کسروی، تاریخ مشروطۀ ایران، تهران، امیر کبیر، 1349 و نیز به:

Janet Afary, The Iranian Constitutional Revolution, 1906-1911 Grassroots Democracy, Social Democracy, and the Origins of Feminism, New York, Columbia University Press, 1996; Vanessa Martin, Islam and Modernism: the Iranian Revolution of 1906, London, I.B Tauris, 1989; Mangol Bayat, Iran’s First Revolution: Shi’ism and the Constitutional Revolution of 1905-1909, New York, Oxford University Press, 1991. .2 ن. ک. به: Roger Savory, Iran under the Safavids, Cambridge, Cambridge University Press, 1980, p. 33. .3 ن. ک. به: Sir Percy Sykes, A History of Persia, London, Macmillan, 1930, vol. 2, p. 381. .4 ن. ک. به: Rez Sheikholeslami, The Structure of Central Authority in Qajar Iran, 1871-1906, Atlanta, Scholars Press, 1997. 5. ن. ک. به: Sykes, op.cit. vol.2, p. 384 6. همان، ج. 2، صص 86-385. 7. به نقل از شیخ الاسلامی، همان، ص 6. 8. ن. ک. به: Savory, op.cit. p. 34 9. ن. ک. به: Sykes, op. cit. vol.2, pp. 382-83 10. ن. ک. به: Hossein Nasr, “Religion in Safavid Persia,” Iranian Studies, vol. 7, 1974, pp. 271-93. 11.

محمد زرنگ، تحوّل نظام قضائی ایران: از مشروطه تا سقوط رضاشاه، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، جلد 1، 381 1. 12. برای آگاهی های بیشتر ن. ک. به: خاطرات لیدی شیل، ترجمه حسین ابوترابیان، تهران، نشر نو، 1362، صص 65-253. 13. به نقل از:

Ervand Abrahamian, Tortured Confessions: Prisons and Public Recantations in Modern Iran, Berkeley, University of California Press, 1999, p.21 14. همان، ص 24 15. ن. ک. به مقدمۀ: Women in Middle Eastern History: Shifting Boundaries in Sex and Gender, ed. Nikke R. Keddie and Beth Baron, New Haven, CT, Yale University Press, 1991, p. 8 and Deniz Kandiyoti, “Islam and Partrarchy: A Comparative Perspective,” Ibid, pp. 23-44. 16.

همانگونه که نظام الاسلام در خاطراتش می نویسد،در آغاز شاه اصرار می کرد که نام مجلس «مجلس شورای اسلامی» باشد، امّا مشروطه خواهان پیشنهاد اورا رد کردند. ن. ک. به: کرمانی، تاریخ بیداری، تهران، آگاه، 1362، صص 63-560. 17. به گفتۀ سید حسن تقی زاده، قوانین اولیه انتخابات از قانون اساسی بیسمارک در آلمان قیصری نیز نشأت می گرفت. در این باره ن. ک. به:

Edward G. Browne, “The Persian Constitutionalist,” Proceedings of the Central Asian Society, 1909, p. 12. 18. همان، ص 12. 19. برای تفاسیر گوناگون در بارۀ قانون اساسی مشروطه ن. ک. به: Said Amir Arjomand, “The Constitutional Revolution,” in Encyclopedia Iranica, pp. 187-92 and Laurence Lockhart, “The Constitutional Laws of Persia: An Outline of Their Origin and Development,” Middle East Journal, vol. 13 (1959), pp 372-88. 20. ن. ک. به: مذاکرات مجلس، 28 ذوالحجّه 1324 ه ق. 21. ن. ک. به: Browne, “The Persian Constitutionalists,” p. 11 22.

از میان قوانین اساسی اروپائی، قانون اساسی فرانسه کمترین تأثیر را بر قانون اساسی مشروطه داشت گرچه قانون اساسی بلژیک که الگوی اصلی ایرانیان بود خود از قانون اساسی فرانسه نشأت می گرفت. با این همه، شماری از محققان و حقوقدانان ایرانی در دهه های پیش از انقلاب مشروطه به بحث در بارۀ قوانین جاری در فرانسه پرداخته بودند. در سال 1871 میلادی، یوسف مستشارالدوله، که در مقام نمایندۀ ایران سالها در تفلیس و برخی از کشورهای اروپائی به سر برده بود، کتابی به فارسی براساس اعلامیۀ حقوق بشر فرانسویان منتشر کرد. وی در این کتاب بر این اعتفاد پای فشرد که بین احکام شریعت اسلام و اصول قوانین مدنی فرانسه شباهت ها بسیار است. برای آگاهی از تأثیر گفتمان انقلاب فرانسه بر مشروطه خواهان ایرانی ن. ک. به: باقر مؤمنی، دین و دولت، استکهلم، باران، 1993، صص 308-295. نیز ن. ک. به: محمد توکلی طرقی، «اثر آگاهی از انقلاب فرانسه در شکل گیری انگارۀ مشروطیت در ایران،» ایران نامه، سال هشتم، 1990، صص 39-411. 23. برای متن قانون اساسی بلژیک ن. ک. به:

J. J. Thonissen, La Constitution Belge, Bruxelles, Bruylant-Christophe, 1879. 24. ن. ک. به: Arthur Goldschmidt, A Concise History of the Middle East, 2nd ed., Boulder, Co, Westview, 1983. P. 219. 25. ن. ک. به: Abbas Amanat, Pivot of the Universe: Naser al-Din Shah Qajar and Iran’s Monarchy, 1851-1896, Berkeley, University of California Press, 1997. نیز ن. ک. به: مهدی ملکزاده، تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، 8 جلد، تهران، انتشارات علمی، 1363. برای آگاهی از تأثیر آراء بهاء اله و دیگر رهبران بهائی بر این مباحث ن. ک. به: Juan R. I. Cole, Modernity and the Millennium: Ghe Genesis of the Bahai Faith in the Nineteenth-Century Middle East, New York, Columbia University Press, 1998. 26. برای آگاهی از کیفیت روابط ایران و بلژیک ن. ک. به: Martin, Islam and Modernism. 27. برای گزارشی در بارۀ این رویداد ن. ک. به: نوائی، «قانون اساسی ایران و متمّم آن چگونه تصویب شد؟،» یادگار، سال (1947) صص 47-34. 28. ن. ک. به: R. C. K. Enson, Belgium, New York, Henry Holt, p. 142. 29.

به گفتۀ مهدیقلی هدایت، یکی از نویسندگان قانون اساسی مشروطیت «ما همگی قوانین اساسی فرانسه و بلژیک را خوانده بودیم. کشوری که در مسیر ناشناخته ای قدم می گذارد باید به آهستگی حرکت کند. متأسفانه، قانون اساسی بلژیک ، که بر اساس قانون اساسی فرانسه نوشته شده، الگوی ما قرار گرفت. تندروان فرانسوی نیز از اصول قانون اساسی خود پیروی نکردند. . . اگر دلائل سیاسی نبود ما می بایست قانون اساسی انگلستان را سرمشق قرار می دادیم که بر اساس سنن دیرینه همراه با اصلاحات ضروری قرار داشت.» ن. ک. به: مهدیقلی هدایت، خاطرات و خطرات، تهران، زوّار، 1344، ص 145. 30. برای بحثی دربارۀ حقوق و وظایف انجمن های ایالتی و ولایتی ن. ک. به: Afary, The Iranian Constitutional Revolution, pp. 169-72. 31. برای طرح نخستین این قانون ن. ک. به: ایرج افشار، قبالۀ تاریخ، تهران، طلایه، 1368. 32. برای آگاهی از متن این قوانین ن. ک. به: “Supplementary Fundamental Laws of October 7, 1907, in Browne, The Persian Revolution, pp 372-84. 33 .

همانگونه که محمد ترکمان نوشته است، نمایندگان مجلس طرح پیشنهادی شیخ فضل اله نوری را تغییر دادند و بسیاری از توصیه های او را نپذیرفتند. در طرح پیشنهادی نوری الف) هیئت مجتهدین خارج از مجلس تشکیل می شد و در نتیجه اقتداری همطراز با اقتدار مجلس می یافت؛ ب) تعدا اعضای این هیئت مشخص نشده بود؛ پ) نحوۀ اتنخاب اعضای هیئت نیز روشن نبود؛ و ت) اعضای کمیته ملزم به آشنائی با مقتضیات دنیای معاصر نشده بودند. ن. ک. به: محمد ترکمان، «نظارت مجتهدین طراز اوّل،» تاریخ معاصر ایران، سال 1، 1373، صص 15-51. هیئت مجتهدین برای دوران کوتاهی در مجلس دوّم تشکیل شد امّا از آن پس اصل طراز یکسره مسکوت ماند. با این همه، نمایندگان معمم مجلس، از جمله سید حسن مدرّس، قوانین مصوب مجلس را بر اساس انطباق آن ها با احکام اسلامی رد یا تصویب می کردند. 34. ن. ک. به:

Bernard Lewis, The Emergence of Modern Turkey, London, Oxford University Press, 1968, p. 134. 35. بر اثر فشار دولت های اروپائی، به ویژه انگلستان، شاه طی چند فرمان برده داری را در کشور ممنوع کرد. با این همه، آثار این سنّت تا اواخر دهۀ 1320 برجای ماند. ن. ک. به: Thomas Ricks, “Slavery and Slave trading in Sh’i Iran,” Journal of Asian and African Studies, vol. 36 (2001), pp. 407-18. به گزارش وزارت خارجۀ انگلیس برده داری در مقیاسی کوچکتر در برخی نواحی جنوب غربی ایران ادامه یافت. ن. ک. به: The letter by Arthur Henderson, 9 November 1929, London, British Foreign Office, 1929, file 248/1387. 36. اقتباس شده از اصل 26 اعلامیۀ حقوق بشر فرانسه و اصل 25 قانون اساسی بلژیک. 37. برای یک اثر کلاسیک در بارۀ این موضوع ن. ک. به: Jean Bethke Elshtain, Public Man, Privat Woman: Women in Social and Political Thought, Princeton, NJ, Princeton University Press, 1991. و نیز ن. ک. به: Patricia Boling, Privacy and the Politics of Intimate Life, Ithaca, NY, Cornell University Press, 1996. 38 .

می توان چنین استدلال کرد که در جریان انقلاب مشروطیت مشروطه خواهان و روحانیت سنّتی به توافقی در بارۀ زنان رسیدند. این توافق در اواخر دوران پهلوی، همراه با پیامدهای سیاسی ناگوار، از میان رفت. برای آگاهی از تحولات وضع زنان در دوران پهلوی ن. ک. به:

Parvin Paidar, Women and the Political Process in Twentieth-Century Iran, Cambridge, Cambridge University Press, 1995. 39. ن. ک. به: Laurence Lockhart, “The Constitutional Laws of Persia: An Outline of Their Origin and Development,” Middle East Journal, Vol. 13 (1959), p. 381.

 

تصوير قدرت و قدرت تصوير

فتحعلی شاه قاجار

گفتار  زیر از ليلا س. ديبا که از ایران نامه برداشت نمودم به معنائی می پردازد که چندین هزار سال است ما را در برگرفته است و پیوستگی آنرا به فراموشی سپرده ایم چه این تصویر سازی مورد اشاره در گفتار پیش رو حاکم قاهر را منظور نظر خود قرار دهد یا که اولیاء دین را – که به شکل های شمایل های مذهبی نمود می یابد – در نهایت به هدفی می اندیشد که آنرا خواهید یافت،به همین روی چطور می توان به کارکرد دینی تصاویری که برگرفته از اولیاء دینی هستند بی اعتنا بود این ساختار که چنین تصوری از تصاویر پادشاه عصر خود ارائه می کند قطعا معتقد به نیروی فوق العاده و  نهفته در تصاویر اولیاء دین نیز بوده است ، این تصاویر ، پادشاه را از هر گزندی مصون خواهد داشت ، بر مشروعیت او تاکید کرده و او را برای جامعه ای که نقشی کاریزمائی – فرهمندی – برای او قائلند حفظ خواهد نمود .کارکرد این تصاویر و شمایل مذهبی که ازنقش مبتکرانه فرمانروایان از تصویرگری برای نشر و بکارگیری اعتقادات  حکایت می کند در نهایت به تثبیت اقتدار پادشاهی منجر می گردید که خود را نماینده آن  جریان دین مدار می دانست زیرا تنها نقطه اشتراک سلطان قاهر و طبقه به اصطلاح فرودست همین جا بود. ازاین منظر و به اعتقاد من همانگونه که فتحعلیشاه ، مهر علی را جهت تصویر پردازی از خود ویا ناصرالدین شاه از صنیع الملک با آن استعداد گسترده برای ترسیم تصویری از حضرت علی بر نشانی به همین نام بکار گرفتند که پیشینیانشان در تاریخ این سرزمین برای نشان دادن فر ایزدی شاهنشاهان  باستانی ایران در نقش رستم. این مداومت تاریخی را نمی توانم نادیده بگیرم  و به آن معتقدم . این گفتار با کمی تغییر در حقیقت بازتاب اندیشه ای است که آوردم.
همایون

نيّت و نتيجه در نخستين نقاشي هاي عصر قاجار  1834-1785م

تابلوي نقاشي برسه پايه اي درمدخل تالار
[کمپاني هند شرقي در لندن] قرارگرفته
بود. چشمم که به جمال قبله عالم
روشن شدچنان تعظيمي کردم که سرم
باپاي مبارکش هم طراز شد. 1

احترام و کرنش علني ميرزا ابوالحسن، سفير ايران در دربار انگلستان، در برابر تصوير تمام قد فتحعلي شاه قاجار، ممکن است در ديد ميزبانان انگليسي او تملق آميز نموده باشد. امّا هنگامي که وي در برابر تصوير ديگري از ولي نعمت خود، که در سالن رقص هتل لندن، در کنار تصوير جورج سوّم پادشاه انگليس، آويزان بود، کرنشي خاضعانه کرد رجال انگليس نيز به او تاسّي جستند.2
ديپلومات هاي اروپايي از ديرباز با تشريفات و مراسم پيچيده دربار فتح علي شاه آشنا بودند. همان گونه که از اين داستان بر مي آيد، اداي احترام به شاه از شخص او فراتر مي رفت و شامل هر رويداد و شئي نيز که کمترين نشاني از شاه داشت مي شد. در اين نمونه، کرنش ميرزا اوالحسن، با توجه به شباهت فوق العاده نقاشي به فتحعلي شاه، به احتمال بسيار واقعي و صميمانه بوده است.

شواهد بسيار حاکي از آن است که در قرن نوزدهم تصاوير شاه، در اندازه ها و هيئت هاي گوناگون و به رسانه هاي رنگي مختلف، نقشي اساسي در نمايش و اعمال قدرت شاه چه در ايران و چه در فرنگ داشت. افزون بر اين بر پايه مدارک متعدد، در سراسر دوران قاجاريه در رويدادهاي گوناگون مذهبي و غيرمذهبي از پرده ها و تابلوهاي نقاشي، چه در کاخ ها وبيوتات سلطنتي و چه در اماکن عمومي به نحوي گسترده استفاده مي شد. بر اساس انبوهي از اين گونه اسناد و شواهد است که مي توان نقاشي ها و تصاوير دوران قاجار را از نظر اهميت و نقش سياسي، اجتماعي و رواني آن ها مورد بررسي قرار داد.
گرچه از آغاز قرن بيستم اهميت نقاشي اغلب در تحقيقات ايراني و اسلامي مورد بررسي قرار گرفته، اين تحقيقات شامل مطالعه تصاوير و نقاشي هاي دوران اخير تاريخ ايران نشده است.3 براي اين بي اعتنايي دلائل گوناگون مي توان يافت. دليل نخست اعتبار ديرپاي رساله توماس آرنولد (Thomas Arnold) در باره نقاشي هاي دوران متأخر تاريخ ايران بود که درسال 1928 منتشر شد و بر تحريم تصوير و تمثال در فرهنگ اسلامي تکيه داشت. دوّم اين که بسياري از بناهاي تاريخي که بانقاشي هاي ديواري تزيين شده اند در طول زمان آسيب بسيار ديده اند و از همين رو پژوهشگران به جاي توجه به تصاوير پيکره هاي تمام قد ايراني به نسخ خطّي مصوّر ايراني که در باره آن ها نوشته هاي مستند فراوان است روي آوردند. در نتيجه، بررسي نقاشي هاي ايراني کمابيش منحصر به بررسي مينياتور يعني نقاشي بر صفحات نسخ خطّي شد و چنين آثاري که به سهولت دست به دست مي گشت و داراي مشخصاتي چون تاريخ و محل کشيدن مينياتور و نام مينياتوريست بود منبع اصلي بررسي هاي غربيان درباره نقاشي ايراني شد.4 از همين رو، بر طبقه بندي و رده گزاري آثار هنري بيشتر از محتوا و پيام اين گونه آثار تأکيد گرديد.
سوّم اين که ارزيابي رايج در باره نقاشي هاي دوره قاجار بر اساس شماري محدود و معدود از آثار نقاشي اين دوره و نيز متون اروپايي استوار شده است. همانند مينياتورهاي پاره شده از نسخه هاي خطّي، اين نقاشي ها نيز از جايگاه اصلي و اولّيه خود که بناهاي تاريخي باشند برکنده و در بازارها و گالري هاي خاورميانه و اروپا به نمايش گذاشته شده اند. در اين جابجايي ابعاد اين نقاشي ها دگرگون شده، رنگ هاي غني و لعاب هاي پرمايه آن ها از ميان رفته و بر سطح آنها حروف و جملاتي درشت و مفهوم نگاشته شده اند. چگونه مي توان قدرت تأثير اصلي اين گونه آثار را، که از بافتار و جايگاه نخستين خود، به سبب شيفتگي غربيان به گردآوري مجموعه محروم شده اند، حتّي به تقريب ارزيابي کرد؟ در پاسخ به اين پرسش نخست بايد به تعريف دقيق واژه ها و اصطلاحات پرداخت. واژه «تصوير» به واژه «نقّاشي» از ان روي برتري دارد که منظر ديد و ساحت بررسي را گسترده تر مي کند و به واژگان هنري متداول در زبان فارسي نزديک تر است. بررسي هاي ميان دانشي نيز در زمينه هاي گوناگون، از جمله در مطالعات ايراني، شيوه ها و امکانات تازه اي براي تفسير پيام هاي منقوش و مستتر در تصاوير اولّيه دوره نخستين قاجار را دسترس ما قرار مي دهد. افزون بر اين، انبوهي از منابع اولّيه فارسي که در دو دهه اخير انتشار يافته است، و نيزاسناد آرشيوي و منتشر نشده مي تواند، در کنار گزارش هاي معتبر غربي، راه بازسازي بافتار و قوالب تصاوير اين دوره و بررسي ژرف تر کاربرد آن ها را بگشايد.

نقاشي هاي ديواري يک دوره دويست و پنجاه ساله (1900-1650م) برجاي مانده نافي اين نظريه است که که هنر نقاشي و تصويرگري در جوامع اسلامي اصولاً منحصر به تصاوير غيرانساني و هندسي در فضاهاي عمومي و تصاوير کوچک داستاني در نسخ خطي در حيطه شخصي و خصوصي بوده است. در واقع، بررسي تصويرگري هاي دوره قاجار به اين نتيجه گزيرناپذير منجر مي شودکه ايران از يک فرهنگ غني، ژرف و ديرپاي صورتگري برخوردار بود. نشر و تبليغ باورهاي اسلامي نسبت به نقاشي و تصويرگري نتوانست اين فرهنگ را جز در زماني کوتاه در مسير خود متوقف کند.5

در اين نوشته، براي ارزيابي دوباره اي از تصويرگري دوره قاجار، نخست به چگونگي بهره جويي از تصوير براي تثبيت اقتدار پادشاهي در دوران سرسلسه قاجاريه، محمدشاه و جانشينش فتحعلي شاه خواهيم پرداخت. بخش دوّم نوشته به نقش مبتکرانه اي که فرمانروايان قاجار از تصويرگري براي نشر اعتقادات و آيين هاي درباري بهره جستند اختصاص خواهد داشت. استدلال اساسي نوشته اين است که برخلاف آن چه تا کنون ادعا شده، اشتياق فتحعلي شاه به استفاده از تصويرگري نه از سر هوس بود و نه ناشي از تکبر و خودخواهي شخصي، بلکه بُعد هنري يک برنامه منسجم و مشخص فرهنگي و تبليغاتي را تشکيل مي داد که هدفي جز برابر کردن عصر فرمانروائي قاجار با دوران شکوه مند تاريخ ايران باستان نداشت.

تصاوير قدرت: قلمرو ايران

اين گفته رابينسون (B. W. Robinson) راکه «ايران درقرن نوزدهم، بيش از هردوراني در تاريخ اش، سرزمين نقاشي بود،»6 مي توان ادعائي درست شمرد. در سراسر کشور نقاشي هاي ديواري جزيي از آثار معماري بودند. اين نقاشي ها نه تنها چهره نگاري صِرف بلکه تم هاي تاريخي، ادبي، اساطيري، مذهبي و صحنه هاي رزم و شکار را نيز در برمي گرفت. در واقع، ايران در همه ابعاد گسترده تاريخي و فرهنگي خود الهام بخش تصاويري شده بود که شکوه و جلال پادشاهي قاجار را به نمايش مي گذاشت.
تا سال 1835م، يعني يک سال پس از مرگ فتحعلي شاه، در شهرها و نواحي عمده ايران آثار معماري گوناگون به فرمان پادشاهان قاجار و منسوبان آنان و اشرافيان ايجاد شده بود.7 در اين زمان به بيش از چهل بناي تاريخي مي توان اشاره کرد که در آن ها طرح هاي تزييني پرنقش و نگار به چشم مي خورد.8 افزون بر نقاشي هاي ديواري، بسياري از اين بناها با کاشي کاري، فرش هاي نفيس و تابلوهاي نقاشي تزيين شده بود. از همه مهم تر، سنگ نگاره هايي از فتحعلي شاه، فرزندان و درباريانش، به تقليد سنگ نگاره هاي دوران هخامنشي و ساساني، در محل هاي مشهور تاريخي کنده شده بود.

بايد به خاطر آورد که ايران در قرن هجدهم ميلادي با حمله افغان از سوئي و زد و خوردها و کشمکش هاي دروني، از سوي ديگر به ويراني کشيده شده بود. فرمانروايان قاجار، به ويژه فتحعلي شاه، در يک برنامه گسترده بازسازي و معماري در پي مرمّت اين ويراني ها بر آمدند و به گونه اي بي سابقه چشم انداز شهري ايران را دگرگون ساختند.

قاجاريه در دوران نخستين حکومت خود به بناي سه نوع قصر سلطنتي دست زدند. دو نوع نخست يکي کوشک هاي نسبتاً کوچک در فضايي وسيع و محصور بود که ارگ ناميده مي شد و با اوضاع و احوال متغيير و بي دوام قرن هجدهم تناسب داشت. ديگري مجموعه باغ و عمارت بود که به دوران صفوي باز مي گشت. نوع سوّم از ابنيه سلطنتي که در اواخر قرن هجدهم ميلادي مرسوم شد «تخت» نام داشت و مرکب از باغ هاي مطبّقي بود که بر تپه هاي طبيعي يا مصنوعي قرارداشت و بابناهاي مسکوني محاط مي شد. اين گونه قصرها را که بر الگوي بناهاي ساساني و زيگورات عيلامي ساخته شده بود بايد نشان رونق بي سابقه هنر معماري سلطنتي در اين دوران دانست.

نقاشي هاي قاجاري همانند بناهايي که در آن جا داشتند معرّف شکوه و جلال درباري بود. آنان که به تماشاي اين نقاشي ها مي آمدند بايد از فضاهاي تشريفاتي خاص چون حياط و باغ و دروازه مي گذشتند. تصاوير به گونه اي ترسيم و نصب شده بود که بيننده ناچار بود با حفظ فاصله و حالتي فروتنانه به تماشا بايستد. نقش ها در اين تصاوير طويل تر از مقياس طبيعي، رنگ ها پرمايه و طرح ها مکرّر بودند. براي ترسيم جواهرات آب طلا، لاک و گچ چند لايه به کار رفته بود.
در بناهاي سلطنتي از تابلوهاي نقاشي به عنوان واحدهاي يک نمايش غني تزييني استفاده مي شد. تعداد هر واحد تزييني در هر دور متناسب با ابعاد و ارتفاع اطاقي بود که در آن جاي داشت. تالارها با دائره هاي سه پاره تزيين شده بودند، فضاهاي دروني با دائره هاي چهار پاره، و کوشک هاي چند ضلعي اغلب با دائره هاي هشت پاره. اشکال پيچيده هندسي ديوارها، همراه با مصالح گوناگوني که در آن ها به کار رفته بود، بر تأثير نقاشي ها مي افزود.

دوران شکل گيري (1785-97): آغامحمدخان در جستجوي تصوير قدرت

آغامحمد خان، مؤسس سلسله قاجار، گرچه به سادگي مي زيست، از اشاعه و تحکيم سنّت هاي سلطنتي کوتاهي نکرد و راه را بر جانشينانش براي تکميل و تثبيت اين سنّت ها گشود. اين پادشاه، با همه بي رحمي و آزمندي فزون از حد، مي کوشيد تا طوايف گوناگون قاجار را که در رقابت و دشمني با يکديگر از پاي نمي نشستند يگانه کند تا اقتدار قاجاريه قوام و دوام يابد. در اين کوشش نقش تصوير و تمثال اندک نبود.9 طوايف قاجار صفويان را در راه رسيدن به مسند قدرت و حفظ آن، در سده هاي شانزدهم و هفدهم ميلادي، خدمتي به سزا کرده بودند و از همين رو خود را جانشينان برحق آنان مي دانستند و بر پيوند خود با اين سلسله تکيه مي کردند. در نتيجه، آغا محمدخان به اقتباس از معماري و زبان تصويري صفويه پرداخت. افزون بر اين، اين پادشاه به تکوين زباني دست زد که متناسب با شخصيت او و سازگار با هويت سلطنتي قاجاريه بود؛ زباني که پس از او رو به تکامل رفت.
بدون ترديد، مهم ترين نماد شکوه و اقتدار صفويه را بايد کاخ چهل ستون در اصفهان دانست. در سال 1796م دو نقاشي ديواري «پيروزي نادرشاه افشار بر پادشاه مغول هند در کارنال» و «جنگ شاه اسمعيل با عثماني ها» که هردو به شيوه و در ابعاد مشابه ترسيم شده بودند بر چهار نقاشي ديواري ديگر، که در تالار پذيرايي کاخ نصب شده بودند و صحنه هاي بزم و رزم را نشان مي دادند، اضافه شد.10

جنگ شاه اسماعيل با عثماني ها (نقاشي ديواري، منسوب به آقا صديق، 1796) برخلاف برادر زادهاش، فتحعلي شاه، آغامحمّدخان درپي آن نبود که خود را محبوب القلوب کند. اوحتّي به بزرگ نماياندن فتوحات نظامي خويش نيز نپرداخت.11 امّا بادستوري که براي ترميم اين دو نقاشي ديواري در قلب پايتخت ديرينه ايران داد آغامحمدخان به زيرکي کوشيد تا دوران خويش را با دوران فرمانروايان نامدار تاريخ ايران همطراز و همپيوندجلوه دهد.12 دستور ترميم اين نقّاشي ها نه منحصر به فردبود و نه بي ارتباط با ديگربرنامه ها. در سال 1786م پايتخت از اصفهان به تهران انتقال يافت. دردو دهه 1780 و 1790م کاخي در استرآباد، و قصرها و بناها و پل هايي نيز در حومه شهر ساري در مازندران ساخته شد.

بنابر گزارش برخي از نويسندگان اروپايي، سوژه نقاشي هايي که در ديوانخانه هاي شهر ساري در سال 1781م به پايان رسيد جنگ شاه اسمعيل با عثماني ها و يکي از جنگ هاي نادرشاه بوده است.13 اين نکته اهميتي بسيار دارد زيرا مؤيّد آن است که نقاّشي هاي ديواري چهل ستون که معرّف ديد آغامحمدخان نسبت به قدرت بود مدت ها پيش از تاجگزاري او ترسيم شده بودند. جيمز موريه که در سال 1815م به استر آباد سفر کرده بود در توصيف تصاوير تزئيني کاخي که در 1791م در اين شهر بنا شد از صحنه نبرد رستم و اسفنديار و چهره هاي قهرمانان افسانه اي ايران نام مي برد.14
از اين توصيف ها چنين بر مي آمد که هدف سياست معماري و هنري اين دوران همانند کردن آغامحمدخان با پيروزي هاي پيشينيان بلافصل او و افتخارات فرمانروايان باستاني ايران بود. ويژگي هاي عمده اين بخش از دوران قاجار را نه در آنچه به تصوير کشيده شد بلکه در آنچه به تصوير نيامد بايد دانست: غيبت چهره شخص پادشاه و صحنه هاي ضيافت شاهانه از مجموعه تصوير ها و نقاشي ها آشکارا به چشم مي خورد و تصوير زنان نيز جايي فرعي را به خود اختصاص داده است.15

مي گويند سيماي چروکيده و ترسناک آغا محمد خان ديدارکنندگانش را اغلب غرق در بيم مي کرد. بي گمان، نقاشان و چهره نگاران عهد او بر اين باور بودند که بدون ترسيم و پراکندن چنين سيمائي وي به اهداف سياسي اش آسانتر خواهد رسيد. از سوي ديگر ترسيم صحنه هاي زندگي پرتجمل درباري به الگوي دوران صفوي نيز تناسبي باخلق و خوي آغا محمد خان که سپه سالار و جنگآوري مجرّب بود نداشت. افزون بر اين، کشيدن زيبايي هاي رخسار و پيکر زنان بر پرده هاي نقّاشي نيز چه بسا کاري ناشايست و غيراخلاقي شمرده مي شد.

درباره تصوير رستم بر در کاخ سلطنتي ساري نيز سخني چند بي مناسبت نيست. اين قهرمان افسانه اي، که دربار شاهان را با فرهنگ عامه پيوند زده بود، خود مي توانست فضاي رابطي ميان محوطه خصوصي و اندروني کاخ از سويي و ميدان عمومي شهر، از سوي ديگر، ايجادکند. نخستين سلطان قاجار سالي پس از تاجگزاري، و پيش از آن که نقّاشان درباري بتوانند راهي براي ترسيم تمثالي که معرّف قدرت و مشروعيت او باشد تعبيه کنند، به قتل رسيد. تنها در پايان دوران وي و آغاز پادشاهي فتحعلي شاه بود که در بزرگداشت پيروزي هاي نظامي آغا محمدخان و توفيق اش در متحد کردن طوايف رقيب قاجار و تأسيس سلسله قاجاريه، کار کشيدن تصويرهاي دودماني بالا گرفت.

فتحعلي شاه و تصاوير تمام قد دودماني دوران

پادشاهي فتحعلي شاه دوران تثبيت پايه هاي اقتدار دودمان قاجاريه و طرّاحي زبان متناسب ادبي و تصويري براي بزرگداشت دستاوردهاي او و سلفش، آغا محمدخان، بود. نمايش تصويري قدرت که ابعادي بي سابقه در تاريخ ايران داشت جزئي از يک برنامه هماهنگ براي اعلام تسلط دودمان قاجار بر عرصه سياسي کشور بود.

دربار فتحعلي شاه
بيشتر محققان بر اين نکته اتفاق نظر دارند که پادشاهي فتحعلي شاه با فرّ و شکوه آغاز شد و با شکست هاي نظامي و نابساماني اقتصادي به پايان رسيد. با اين همه، از دستاوردهاي اساسي پادشاهي او «بازگشت ادبي» و تحرّک هنري، و به گفته الگار «نيمه نوزايي دولت مدار» بود.16 اين نيمه نوزايي، و تجلّي آن در نقاشي ها و تصاوير به اندازه، نقشي کليدي در تثبيت قدرت قاجاريه در اوان حکومت آنان داشت.
گرچه در عمل قدرت و اختيارات فتحعلي شاه نامحدود نمي نمود، امّا در فضاي دربار قادر مطلق بود و توانست، در يک لحظه کوتاه تاريخي، از امکانات و نيروي انساني قابل ملاحظه دستگاه حکومتي براي آفرينش و نشر و اشاعه تصويري دودماني بهره جويد؛ تصويري که هم شاهانه بود و هم قبيله اي.17 فتحعلي شاه براي رسيدن به هدف آن چه از امکانات لازم بود در دسترس خويش داشت. از آغا محمد خان قلمروي بالنسبه امن و با ثبات به ارث برده بود که خزانه اش از جواهرات و غنايمي که نادر شاه از فتح هند آورده بود لبريز بود. اندک نبود شمار معماران، نقاّشان، صنعتگران، شاعران، ديوانيان و دولتمرداني که از تاريخ ايران و فرهنگ درباري صفويه و زنديه آگاهي هاي بسيارداشتند.

ريشه گرايش هاي هنري و فرهنگي فتحعلي شاه را بايد در دوران جواني و ولايتعهدي او در ايالت فارس جست. وي که پيش از رسيدن به تاج و تخت «باباخان» لقب داشت در دامغان زاده شده بود. در باره آموزش و پرورش او در دوران کودکي آگاهي هاي چنداني در دست نيست. يقين آن است که باباخان در دوران ولايت عهدي آداب و رسوم پادشاهي را آموخت، با مقدمات ادب فارسي آشنا شد و در خطاطي تعليم ديد. دست نوشته هايي که از او در کتابخانه شخصي اش برجاي مانده حاکي از اشتياقش به آموختن و گواه ذوق لطيف ادبي اوست.18 چه بسا آشنا شدن او با آثار باستاني ايران که در نقاط گوناگون فارس برجاي مانده او را به تاريخ ايران علاقه مندتر کرد. از همين رو، هنگامي که باباخان به سلطنت رسيد خود را وارث برحق کيان پادشاهي کهن ايران مي پنداشت.

قدرت سياسي قاجاريه در نهايت امر به ياري شيوه ها و ابزار گوناگون تثبيت شد و ساختارهاي اداري و نظامي بالنسبه متمرکز و کارآيي در قلمرو آنان به وجود آمد. يکي از راه هاي ابراز و اِعمال قدرت پادشاهان قاجار افزودن هرچه بيشتر بر دامنه ايل و تبار خود بود.19 فتحعلي شاه از نزديک به هزار همسر عقدي و صيغه خود 60 پسر و 48 دختر داشت.20 در اين زمينه سرمشق تاريخي او کيومرث پادشاه افسانه اي ايران بود و به هرحال از سنّتي پيروي مي کرد که فرزندان بسيار را نشان توان و مردانگي و ثمربخشي مي شمرد. تشبيه فرزندان به ثمر و ثمره در نوشته هاي وقايع نگران دربار قاجار درباره پسران و دختران فتحعلي شاه اندک نيست.21 قبله عالم در واقع اندرز عمّ خويش، آغا محمدخان، در باره ضرورت يگانگي و همبستگي طوايف قاجار و نيز ايجاد طبقه اي از شاهزادگان را آويزه گوش کرده بود.
تثبيت قدرت در اين دوران به ايجاد يک سلسله آداب و تشريفات پيچيده درباري نيز انجاميد، که از اواخر دوران صفوي به بعد نظيري نيافته بود.22 شمار آئين ها، و نمايش هاي پر زرق و برق، که بيشتر براي نماندن وقاداري شرکت کنندگان به دودمان قاجار برگزار مي شد، فزوني گرفت. دراين ميان، تشريفات باريافتن سفراي خارجي، ضيافت ها، رژه هاي نظامي، مراسم آتشبازي به مناسبت هاي گوناگون، جشن ها و آئين هاي نوروزي همگي معنا و جاي خاص -خود را يافت.

هر جنبه اي از زندگي درباري معطوف به آفرينش تصوير و فرهنگي متناسب با درباري شاهنشاهي شد. فتحعلي شاه القابي را برگزيد که نه تنها معرّف پيوند او با گذشته باستاني ايران بود بلکه به تبار ترکي و مغولي او نيز دلالت مي کرد. اجراي يک برنامه گسترده معماري مذهبي و غيرمذهبي و توجه خاص به وظايف سنّتي پادشاه در زمينه مرمّت بناهاي مقدّس مذهبي و پشتيباني مالي از رهبران روحاني بر هاله اقتدار پادشاهي مي افزود. امّا، اقدام فتحعلي شاه به تعمير کاخ هاي صفوي کاري ابتکاري بود که نخست در زمان آغامحمدخان آغاز گرديد. تغيير اونيفورم هاي درباري و نشان ها و زيورهاي سلطنتي نيز از تسلط دودمان تازه اي خبر مي داد.

افزون بر اين، فتحعلي شاه، که از شاعري بي بهره نبود، انجمن خاقان را، مرکب از شاعران و مدّاحان درباري، براي بزرگداشت و ستايش سلطنت خود ايجاد کرد. شاعران بسيار، به ويژه از اصفهان، براي ثبت و شرح زندگي و اقدامات خاقان به سوي دربار روانه شدند. اين گروه از شاعران سبک تازه اي در شعر که در مديحه سرايي تقليدي از سبک خراساني و در تغزّل از سبک عراقي بود پايه گذاشتند. فتحعلي شاه وقايع نگاران را نيز نه تنها به نگاشتن رويدادهاي تاريخ ايران بلکه شرح حوادث دوران پادشاهي خود گماشت.23

به فرمان شاه، فتح علي خان صبا، ملک الشعراي دربار، نيز شاهنشاه نامه اي سرود که به نظر معاصرانش قابل قايسه با شاهنامه فردوسي بود. فتحعلي شاه سروده ملک الشعراي خود را حتّي برتر از شاهکار فردوسي دانست زيرا، در مقايسه با رفتار سلطان محمود غزنوي با فردوسي صله اي که او به فتحعلي خان صبا بخشيد بسي سخاوتمندانه بود.24 با چنين گشاده دستي ها فتحعلي شاه اميدوار بود که او را در توجه و عنايت به شاعران و هنرمندان با پيشينانش، از جمله سلطان محمود، مقايسه کنند و حتّي او را برتر از آن ها بدانند.

فتحعلي شاه با توجه به کارگاه هاي هنري دربار تصوير سنّتي پادشاهان را به عنوان حامي هنر و هنرمندان جلوه اي تازه بخشيد. خطاطان و نقاشان دربار به تهيه نسخه مصوّري از شاهنامه فردوسي پرداختند و نسخه هاي خطّي و نفيس کتابخانه سلطنتي را مرّمت کردند.
به قصد تثبيت پايه هاي قدرت خود، فتحعلي شاه اغلب در مراسم و تشريفات رسمي در منظر عام حاضر مي شد. به عنوان نمونه، گرچه دو روز نخستين سال نو به شرفيابي اختصاصي درباريان و رجال اختصاص داشت، در روز سوّم ايّام عيد شاه در دروازه کاخ گلستان که مشرف بر ميدان ارگ بود بر کرسي خاص سلطنتي مي نشست و به تماشاي مسابقات پهلواني و شنيدن داستان هاي شاهنامه از زبان نقّالان مي پرداخت. در اين گونه مراسم تصويري از رستم که با کاشي هاي رنگي ترسيم و بر پشت در کاخ نصب شده بود در پس زمينه تخت سلطنتي قرار داشت.25 انتقال دربار از مقر زمستاني به تابستاني، بازديد از صحنه هاي عمليات نظامي و سرکوبي شورش هاي محلّي نيز فرصت هايي براي حضور شاه در نقاط مختلف کشور و ميان مردم فراهم مي کرد. برپايه گزارش بسياري از سيّاحان شکوه و جلال دربار قاجار در مراسم رسمي نظير نداشت. به ادّعاي مِرِديث (Colin Meredith) از آنجا که پادشاهان قاجار نه دعوي ظلّ الّهي داشتند و نه چون سلاطين صفوي متکي بر قزلباشان وفادار و جان برکف بودند توسّل به تصوير و تمثال شخص شاه براي ايجاد سيمائي رازناک از مشروعيت و اقتدار سلطنتي در اذهان عمومي ضروري بود. به گفته مرديث چنين به نظر مي رسيد که «شاه با حضور خود در کانون نمايشي متحوّل و باشکوه به آن روشنايي و جلائي خاص مي داد.»26 تلاش نقاّشان و طرّاحان دربار فتحعلي شاه اين بود که براي اين قدرت خيال واره زبان ديداري و تصويري درخور بيابند و بيافرينند. امّا اين تصويرگري قدرت در تمثال مجرّد شخص شاه خلاصه نمي شد.27 در واقع، تمثال شاه بيشتر در ميان حلقه هاي تزئيني و تو درتو همراه با انبوهي از چهره ها و شخصيت هاي ديگر قرار مي گرفت. از همين رو، فتحعلي شاه اغلب در ميان جمع و در صحنه هاي تاجگزاري، شکار و رزم تصوير شده است. بي ترديد سنن کهن را در آفرينش اين زبان تصويري بي تأثير نمي توان دانست. هدف از تصاوير سلطنتي نه تنها القا اصالت و هويت شاهنشاهي دودمان قاجار بلکه ريشه هاي قبيله اي و توانائي ذاتي آن نيز بود. کثرت چهره ها وشخصيت ها دراين تصاوير و تکرار مستمر تصاويردر دائره هاي تزئيني يادآور همبستگي جامعه قبيله اي قاجار است.

پسران بي شمار فتحعلي شاه، که نقشي اساسي در اين تصاوير پر زرق و برق و باشکوه ايفا مي کردند، گواه بر باروري و مردانگي وي و نماد سرزندگي مستمر قلمروش بودند. در واقع، نقش ديگر اين تصاوير بدون ترديد خنثي کردن خاطره ستروني آغامحمدخان، بنيان گذار دودمان قاجار بود. از سوي ديگر، حضور شخصيت هاي متعدد فرعي در اين صحنه ها معرّف اين دعوي بود که فتحعلي شاه سلطاني مستبد و مطلق العنان نيست، قدرت و اختياراتش را حدودي است و از همين رو نيازمند آن است که پادشاهي خويش را بر شالوده اجماع و همرائي ديگران استوار و تثبيت کند.

ايجاد تصويري شاهانه
طرّاحي تصويري دودماني از دوران حکمراني باباخان در شيراز آغاز مي شود و در دو دهه نخست پادشاهي او تا هنگام پايان برنامه ساختن کاخ هاي درباري، ادامه مي يابد. اين برنامه عظيم معماري و ساختماني مقارن با دوران اعتماد به نفس ملّي و رفاه نسبي در کشور، در فاصله بين دو جنگ ايران و روس بود.
پرداختن يک تصوير شاهانه و دودماني دلمشغولي عمده باباخان در دوران حکمراني او در فارس نبود. شرحي که از معاصران در باره چهره نگاري تصوير هاي ديواري کاخ هايي که در دوران حکمراني خود ساخت نوشته اند بيشتر از اميال تفنني حکايت مي کند تا آمال شاهانه. تمرکز بر سوژه هاي شاعرانه و اندازه هاي کوچک تصوير ها همه بازتابنده هنرهاي تزئيني اواخر دوران صفوي از سويي، و نشان ذوق شاعرانه و ادبي وليعهد، از سوي ديگر، است.28 با اين همه، هزينه گزافي که در خلق آثار اين دوره منظور شده و تعدّد طرح هاي پرظرافت و پيچيده تصاوير را مي توان مقدمّه اي براي مرحله بعدي اين تصويرگري شناخت.

با جلوس فتحعلي شاه به تخت سلطنت، در بهار سال 1798م، تصويرگري و معماري درباري رسالت نويني يافت. تصويري از فتحعلي شاه و دربارش، که تا کنون در جايي به آن اشاره اي نرفته است که به احتمال قوي براي نمايش در ارگ سلطنتي تهران شده بود، آشکارا توصيفي راکه از مِرِديت نقل کرديم تأييد مي کند. اين تصوير که مصوّر آن، ميرزا بابا، تاريخ کشيدنش را 1213ه ق/1798م ضبط کرده، نخستين تصوير رسمي فتحعلي شاه پس از رسيدن به تخت پادشاهي است که در تواريخ به ثبت رسيده. ميرزا بابا از استعداد گسترده خود براي ترسيم تصويري بهره جست که در آن نه تنها مردانگي و جلال و جبروت فتحعلي شاه بلکه تعدّد ملازمان و همراهان او نيز به نمايش آيد. انعکاس زرّين جامه شاه و تلاء لوي جواهراتش فرّ ايزدي شاهنشاهان باستاني ايران را به رخ بيننده مي کشيد. عظمت اين تصوير، حضور شش تن از پسران فتحعلي شاه در آن و تخت سلطنتي برجسته حاکي از تصميم شاه به دوري جستن از پادشاهان صفوي بود که براي آغا محمدخان الگوي مناسبي به نظر مي رسيدند. ابياتي نيز که بر تخت شاه به وضوح نقش شده اند گوياي هدف غائي آن اند.29
با اين همه، ارزيابي ما از اين تصوير ناگزير بايد ناتمام دانسته شود زيرا از پس زمينه تزئيني اصلي خود، که شامل دائره اي از تصاوير درباره موضوع هاي گوناگون بوده است، برکنده شده. دائره هايچند تصويري و نقاشي هاي ديواري يک پاره يا دوپاره انواع اصلي برنامه هاي تزئيني اين دوران شمرده مي شوند. نمونه عالي نوع نخست دائره اي از تصاوير در تالار تخت مرمر کاخ گلستان درارگ تهران است،آن گونه که درآغاز قرن نوزدهم به چشم مي خورد. اين بنا، که به احتمالي در دوران زنديه ساخته شده بود، در سال 1791م، براي يادآوري پيروزي آغامحمد خان برکريم خان زند، دوباره تزئين شد. براي اين منظور، به فرمان آغامحمدخان آينه ها، نقاشي هاي روغني، تخته هاي مرمر و درهاي چوبي منبّت کاري شده از تالار پذيرايي شيراز به تهران انتقال يافت.30

درسال 1824م، يک ديپلومات اروپائي به نام کِپِل (George Thomas Keppel) تخت مرمر کاخ گلستان را به جامع ترين وجه توصيف کرد و به تعريف سوژه سه تابلوي نقّاشي، از جمله نادرشاه، اسکندر در کنار ارسطو و افلاطون و فتحعلي شاه و نيز صحنه هاي رزم و شکار وي پرداخت.31 تصاوير فتحلي شاه در طاقچه ها او را در جامه ها و نقش هاي گوناگون نشان مي دهد: سردار جنگي، فيلسوف، شکارچي و جانشين شاهنشاهان باستاني ايران. در واقع اين تصاوير معادل ديداري اشعاري است است که مديحه سرايان درباري در وصف او مي سرودند. تصاوير اروپائيان در بخش فوقاني اين طاقچه ها معرّف گستردگي قلمرو اوست و تصاوير زنان در اطاق هاي اطراف نشان شکوه حرمسراي او.
گرچه فتحعلي شاه در تالار کاخ تغييرات چنداني نداد، امّا اين تغييرات، که شامل همه تزيينات کاخ مي شد، در ايجاد و نمايش تصويري پيچيده و پرظرافت از گرايش ها و علايق ادبي و تاريخي وي نقشي اساسي داشت. به گفته يکي از مورّخان درباري، ميرزا صادق وقايع نگار، سکوي مرمر تخت فتحعلي شاه در تالار تاجگذاري را گروهي به سرپرستي نقاش باشي دربار، ميرزا بابا، ساختند. براساس ابياتي که از فتحعلي خان صبا در آن منقوش است اين تخت بر الگوي تخت سليمان ساخته شده بود که آن نيز، به اقوال گوناگون ادبي، بر دوش فرشتگان و ديوان قرار داشت. با توجه به شيفتگي فتحعلي شاه به تاريخ باستاني ايران، محتمل است که تالار پذيراي خسرو پرويز در تيسفون نيز الگويي براي طرح هاي منقوش در تالار تخت مرمر بوده است.

نوع دوّم برنامه هاي تزئيني در دهه دوّم قرن نوزدهم از ابتکارات جانشين ميرزابابا، عبدالله خان، معمارباشي دربار بود. نقاّشي هاي مستطيل شکل او از مجالس دربار براي مجموعه باغ هاي نگارستان وسليمانيه سفارش شده بود و به طور کلّي با نقّاشي ها و طرح هاي پيشينيانش تفاوتي اساسي داشت. باغ نگارستان و نقاشي هاي آن از بين رفته اند. در اوج زيبائي خود اين باغ که در شمال ارگ تهران قرار داشت، محل اقامت دلخواه فتحعلي شاه بود. تصويري از وي و زنان حرمسرايش بر کاشي هاي کوشک باغ منقوش بود. تصوير ديگري در سالني در انتهاي باغ فتحعلي شاه را نشسته بر تخت خورشيد در ميان شاهزادگان و اعضاي گارد نشان مي داد.

داوري تاريخ هرچه باشد، مسلّم آن است که در طرّاحي و آفرينش تصاوير نگارستان و ديگر کاخ هاي سلطنتي مايه اي از تخيّل و رؤياپروري موج مي زد. فتحعلي شاه را در فضاي منجمد و ساکن اين تصاوير آن گونه مي بينيم که خود اميد داشت در درازناي تاريخ ديده شود. در اين جهان تخيّلي، او درميان قبيله اي از شاهزادگان، سلطاني بي رقيب مي نمود که فرستادگان پادشاهان جهان در خضوع و خشوع به حضورش بار يافته بودند. اين تصوير نقش برجسته اي در تخت جمشيد را به ذهن تداعيمي کند که در آن داريوش بزرگ در حال پذيرفتن هداياي نمايندگان ملل تابع خويش است.

ارگ پادشاهي در تبريز نيز، که اقامتگاه عبّاس ميرزا بود، با نقوش ساخته طرّاحان و نقّاشاني که در خدمت وي بودند تزيين شده است. صحنه هاي تملّق آميزي که از پيروزي فتحعلي شاه و عبّاس ميرزا بر سپاهيان روس در اين نقش ها و تصوير ها به چشم مي خورد گويي فروانروايان قاجار را برابر با همتايانشان در جهان يا حتّي برتر از آنان مي نمايد و صلاحيت عبّاس ميرزا را براي رسيدن به تاج و تخت به رخ مي کشد. اگر در تبريز فرمانروايان قاجار در پي آن بودند که خود را همتا و برابر با پادشاهان اروپايي قلمداد کنند، در اصفهان کوشيدند تا با پادشاهان ايران باستان پهلو زنند. به همين هدف، «عمارت نو» را در اين شهر مهرعلي نقّاش با تصاويري از قهرمانان تاريخ ايران تزيين کرد. گويا تر از اين، فتحعلي شاه فرمان داد تا قصرهاي هشت بهشت و ديگر کاخ هايي را که صفويان در نيمه قرن هفدهم ميلادي بنا کرده بودند از نو بيارايند و تزيين کنند.32

فرستادن تصوير به فرنگ
در اوائل قرن نوزدهم، با برقراري مجدد ارتباط با کشورهاي اروپايي -پس از گذشت يک قرن- ضروري بود که اروپائيان نيز با تصويري گويا و مناسب از پادشاه ايران آشنا شوند. نسخي که از شاهنشاه نامه برجاي مانده، مجموعه اشعار فتحعلي شاه، نشان ها و زيورهاي سلطنتي و تواريخ اين دوران همگي از جلال و شکوه تصوير شاه سخن مي گويند. مهم تراز همه، نقاشي هاي تمام قد شاه خود معرّفي متحرّک براي اشاعه شهرت و اقتدار شاه در اروپا بود. سنّت تبادل تصوير ميان پادشاهان اروپايي نيز از قرن شانزدهم تا هجدهم رواج داشت. تنها در دو دهه نخست قرن نوزدهم، ييش تر ازپانزده تصويرِتکّي فتحعلي شاه به عنوان هداياي ديپلوماتيک به انگلستان، هند، روسيه، و فرانسه فرستاده شد. اين تصاوير را مي توان در عين حال معرّف نخستين واکنش فرمانروايان ايران نسبت به امکان تسلّط نفوذ اروپائيان بر کشور دانست. از سوي ديگر، در اين تصاوير گرز سلطنتي و شمشير در غلاف معرّف تهديدي تلويحي بود و نشان ها، يراقها و بازوبندهاي مرصّع جواهرنشان شاه و تزيينات گران بهاي سالن گوياي ثروت و تمکّن او.

نقوش برجسته سنگي و کاهش اقتدار شاه
در دهه هاي دوّم و سوّم قرن نوزدهم، برخي از شاهزادگان قاجار دعوي سلطنت کردند و به چالش فتحعلي شاه و وليعهد او، عبّاس ميرزا، برخاستند. در اين دوران نه تنها فتحعلي شاه بلکه شاهزادگاني نيز که در ايالات مختلف کشور حکومت مي کردند تصاوير خود را در نقوش برجسته سنگي در نقاط گوناگون در معرض تماشا قرار دادند. اين نقوش برجسته که به فرمان شاهزاده محمدعلي دولتشاه (کرمانشاه)، حسينعلي فرمانفرما (شيراز)، و تيمور ميرزا (کازرون) حجاري شد از تضعيف اقتدار فتحعلي شاه در ميان فرزندانش حکايت مي کرد. با اين نقش هاي برجسته بود که تجلّي برنامه هاي بلندپروازانه سلطنتي از فضاي شخصي و خصوصي به عرصه عمومي و علني انتقال يافت. اين گونه نقش هاي برجسته سنگي، بيش از هر شکل هنري ديگر اين دوره، معطوف به نمايش قدرت قاجاريه و نشان احياي سنت هاي هنري هخامنشيان و ساسانيان بود. افزون بر اين، خاندان سلطنتي با اقدام به حجّاري تصاوير خود به چالش احکام اسلام در منع و تحريم پيکره سازي و تصويرگري برخاستند. در عين حال، براي افزايش دامنه تأثير اين پيکره ها آن هارا در جاهايي حکاکي کرده بودند که يادآور گذشته باستاني ايران، باورهاي عامه، يا سنّت هاي مذهبي باشد.33 نقش برجسته حسينعلي ميرزا در شيراز در سينه کوه در کنار دروازه قرآن قرار داشت که درمعرض ديد همه رفت و آمد کنندگان به اين شهر بود و نقش سنگي محمدعلي ميرزا در طاق بستان که جهانگران اروپائي را به خود جلب مي کرد. نمادهايي که معمولا معرّف قدرت و سلطنت اند، از جمله شير، سنگ نبشته ها و اشکال ساده و مفهوم، پيام اين نقوش سنگي را براي خواص و عوام از آنچه بود روشن تر مي کرد.34

گرچه اين نقاط محل تردّد شمار بسياري از جهانگردان اروپائي بود، پيام اين نقوش و تصاوير آن چنان که انتظار مي رفت کارساز نشد ودوام نيافت. چه، تا اواخر قرن نوزدهم، با از دست رفتن بخش بزرگي از اراضي ايران، تهي شدن خزانه عمومي و آز و اجحاف حاکمان محلّي و ايادي آنان، از فتحعلي شاه ياد خوشي در اذهان نمانده بود. عبدالله مستوفي در خاطرات خويش فتحعلي شاه را به خاطر نقش سنگي که از خود در ري به شکل رام کننده شير بر جاي گذاشته بود به باد تمسخر گرفته و، بدتر از آن، او را متهم به دروغ پردازي نيز کرده است.35 اين داوري مستوفي در باره فتحعلي شاه را مي توان کمابيش معرّف نظر همقرانان وي، يعني طبقه تحصيلکرده ايران در سال هاي پاياني قرن نوزدهم دانست. پرسش اين استکه به معاصران فتحعلي شاه که با چنين تصاوير و نقوشي روبرو مي شدند چه احساسي دست مي داد؟ اگر براي احترام و ستايشي که نسبت به تصاوير و فرامين شاه نشان داده مي شد اعتبار و وزني قائل شويم بايد گفت که نه تنها درباريان بلکه مردم عادي نيز حداقل در دوران حيات خاقان به اقتدار و مشروعيت او اعتقاد يافته بودند.

تصاوير درباري و اعتقادات مذهبي
جامعه قرن نوزدهم ايران را بايد از بسياري جهات جامعه اي دانست که در آن اعتقادي خرافي به نيروي خارق العاده تصوير حکمفرما بود. بدون بررسي اين اعتقاد نمي توان به اهميت رواني و عاطفي تصوير هاي تمام قد در اين دوران پي برد. از آنجا که در فرض غالب، فرهنگ ايران فرهنگي ادبي و نوشتاري شمرده مي شود، پژوهشگران در تعريف محتوا و معناي تصاوير بيشتر بر روايت هاي همراه تصاوير و مينياتورهاي کتب خطّي تکيه کرده اند.36 به ويژه، پژوهشگران و متخصصان هنرهاي اسلامي از بررسي اين موضوع حسّاس غالباً طفره رفته و ازتأييد وجود آئين ها و سنن متکّي به تصوير که با بت پرستي چندان فاصله ندارد اباکرده اند. دردوران پادشاهي فتحعلي شاه، و تا حدودي دوران جانشينانش، تصاويرو نقوش پادشاه وخاندان و اطرافيانش حضوري گسترده در فضاي تشريفات و آئين هاي درباري و فرهنگ عامه داشت.
احترام و اعجابي که تصاوير فتحعلي شاه در ايرانيان بر مي انگيخت جهانگردان اروپائي را که در اوائل قرن نوزدهم به ايران سفر مي کردند شگفت زده مي کرد. سرجان ملکم مي نويسد که در مقابل تصويري از فتحعلي شاه که به عنوان هديه اي براي حاکم ايالت سِند نقاشي شده بود همان تشريفات و احتراماتي درخيابان ها به عمل آمدکه براي شخص شاه، گرچه تابلو در صندوق در بستهاي حمل مي شد.37 اداي احترام نسبت به تصوير پادشاه در مراسم رسمي و تشريفاتي در سراسر قرن نوزدهم ادامه يافت. به گفته حاج ميرزا حسن حسيني فسائي، در سال 1848م در ضيافتي که درشيراز به مناسبت افتتاح سدّي برگزار شده بود تصوير مجللي از ناصرالدين شاه نيز در مجلس قرار داشت. پس از پايان شام، هريک از مقامات محلّي در برابر اين تصوير به اداي احترام از کمر خم مي شدند و مبلغي به عنوان پيشکش در مقابل آن قرار مي دادند. عکسي که در حدود سال 1907م برداشته شده و جمعيتي را نشان مي دهد که با تصويري از محمد علي شاه بسوي ساختمان مجلس در حال حرکت اند نشان ديگري از سنّت استفاده از تصوير براي تثبيت حضور شاه در ميان مردم و در مراسم و تشريفات رسمي است. افزون بر اين گونه تصاوير فتحعلي شاه، در بازارهاي اصفهان و شيراز نيز نقوش ديواري کشيده شد که در آن ها او و فرزندانش در صحنه هاي رزم و شکار در کنار تصاوير قهرمانان افسانه اي ايران ديده مي شوند. اين نقوش نيز معرّف فضايي ميان دربار و مردم عادي بود همانگونه که تصاوير تمام قد رستم بر سردر برخي از کاخ هاي سلطنتي را بايد پيوند ميان محوطه دربار و ميدان هاي عمومي دانست.39

به گزارش برخي جهانگردان اروپايي، گاه در مجالس عمومي نقّالان در برابر تصاوير تمام قد شاه به داستان سرايي مي پرداختند.40 با اجراي چنين مراسمي، در ديد مردم پادشاه از نظر کارهاي قهرماني و نيز در جوانمردي و از خودگذشتگي با شخصيت هاي افسانه اي باستاني ايران قابل مقايسه مي نمود.
از دوران پادشاهي فتحعلي شاه، تصاوير تمام قد وي در اماکن و مقابر مذهبي نيز به چشم مي خورد. از اين زمان به بعد بود که وجود تصوير و شبيه در فضاها و اماکن مذهبي از مهر تأييد حکومت برخوردار شد. همان گونه که پيشتر اشاره شد، هيچ يک از پادشاهان پيشين ايران تا اين حد به اهميت و تأثير تصوير در شکل بخشيدن به عقايد و آراء عمومي در جامعه ايران پي نبرده و از آن چنين بسامان و منظّم بهره نجسته بودند. فتحعلي شاه که از زبان فرهنگي ايران باستان براي نقش هاي برجسته سنگي خود به سهولت استفاده مي کرد به مزيّت قراردادن تصوير در اماکن مذهبي نيز پي برده بود.

در سال 1794م، فتحعلي خان صبا قصيده اي در وصف تمثال پادشاه سرود؛ تصويري که به گفته صبا به عنوان هديه اي براي يکي از مقدّس ترين اماکن مذهبي شيعه يعني مقبره امام موسي بن جعفر در نجف در نظر گرفته شده بود.41 اين تصوير، که پيش از اين در جايي از آن نامي آورده نشده، نخستين نقاشي تمام قد از فتحعلي شاه در هنگام حکومتش در شيراز است. وي سالي پيش از مرگش نيز فرمان داد که براي مقبره اش در قم تابوتي از سنگ مرمر بسازند که بر آن تصوير تمام قدش حک شده باشد. با رواج تصوير و تمثال شاهانه، تابوت هاي مشابه اي براي مهد عليا مادر ناصرالدين شاه که در قم مدفون است و قبر خود ناصرالدين شاه در شاه عبدالعظيم سفارش داده شد.42 از نيمه قرن نوزدهم به بعد، طبقات اشراف و تجّار نيز به پيروي از اين سنّت برخاستند و حکّ تصوير بر مقابر آنان در تهران و ديگر شهرهاي ايران رواج يافت.43 در مراسم تدفين ناصرالدين شاه تصوير تمام قدي از او همراه با شمائل حضرت علي به چشم مي خورد. براي تزئين تکيّه دولت، محلي که ناصرالدين شاه براي اجراي مراسم تعزيه ساخت، نيز تصاوير گوناگون به کار برده شد.44

به احتمالي اين رسم ناشي از انتساب جان و روح به تصوير و شمايل بود. رواج مراسم پيچيده و باشکوه در دربار فتحعلي شاه و ترويج اعتقاد به رازناکي اقتدار پادشاهي را مي توان منشاء بهره جويي از تصويرهاي تمام قد شاه در مجالس درباري و مراسم و آئين هاي عمومي دانست. اداي احترام تقدس گونه نسبت به اين تصاوير و اهداء آن ها به اماکن مذهبي و ساختن مقابر سنگي و مصور را نيز نبايد با باورها و خرافات مذهبي بي ارتباط شمرد. از گزارش هاي گوناگون چنين برمي آيد که دربار نيز با انتساب نيروي جادويي به تصاوير تمام قد آيين ها و اعتقادات خرافي در اين زمينه را تشويق مي کرد.45
در اين مورد، روايتي که شرح آن در منابع گوناگون به چشم مي خورد در باره شخصيتي روحاني به نام ميرزا محمد اخباري يا نيشابوري در جنگ اوّل ايران و روس است. به منظور جلب حمايت فتحعلي شاه نسبت به فرقه اخباري، ميرزا محمّد سوگند خورد که سر بريده اشپختر، سردار روس، را در ظرف چهل روز به تهران بياورد.46 داستان چگونگي کشتن نمايشي اشپختر در دو گزارش آمده است. به نوشته محمد سليمان تنکابني، ميرزا محمد پيکرک سردار روسي را با موم ساخت و آنگاه با شمشير سر از بدنش جدا کرد.47 اين روايت حاکي از آن است که تصوير در جادو گري همان نقشي را ايفا مي کرد که پيکرک هاي مومي.

بايد توجه داشت که در آئين هاي مذهبي نيز از تصوير براي رسيدن به نيات منفي استفاده مي شد. ژان کلمار در بررسي خود در باره مراسم مذهبي در ماه محرّم قرن 12 هجري، از پيکرک ها و تصاوير قاتلان شهداي کربلا ياد مي کند. شرکت کنندگان در اين مراسم به اين پيکرک ها و تصاوير لعنت مي فرستادند و در پايان مراسم آن ها را مي سوزاندند و از بين مي بردند.48 همين بررسي از اعتقاد به آثار مثبت تصوير نيز ياد کرده است. حمل شمايل حضرت علي و ديگر امامان شيعه در مراسم مذهبي قرون دوازدهم و سيزدهم هجري مبين همين اعتقاد بود.49 هانري ماسه نيز در اثر ارزنده خود در باره عادات و رسوم ايرانيان به وجود تصاوير در امامزاده ها، تصوير شهداي کربلا در سقّاخانه ها و تزيينات مجسمه گونه در گورستان ها اشاره مي کند.50

همه اين شواهد و اسناد دال بر بي اعتنايي ايرانيان به احکام اسلام در مورد منع و تحريم تصويرگري و مجسمه سازي در عرصه و زمينه مذهبي است. در واقع، چنين به نظر مي رسد که رأي علماي مذهبي نيز در اين مورد بيشتر مبتني بر ملاحظات عملي و سياسي و چگونگي روابط آنان با سلطان وقت بود تا ضرورت اجراي مستمر احکام مذهبي. به اين ترتيب، مي توان گفت که در ايران حکم منع استفاده از تصوير و شمايل و مجسمه کم تر از ديگر جوامع اسلامي مورد توجه قرار گرفته است.

به هر تقدير، تلاش براي تثبيت مشروعيت و اقتدار پادشاه در دوره مورد بررسي اين نوشته، به يافتن زبان تصويري واحد ميان فرهنگ درباري و تودهاي، که هر يک فضاي خاص و در عين نه چندان متفاوت خود را داشتند، انجاميد. در اين زبان مشترک نه تنها نقاشي هاي ديواري بلکه نقوش برجسته سنگي، امامزاده ها و بازارها، و مراسم تعزيه و سينه زني هر يک به نوبه خود عرصه اي براي نمايش تصاويرخرد وکلان در ترويج و تبليغ هدف هاي خاص فراهم آوردند.

نتيجه: تصوير، تاريخ و هويت
به ياري تصاويري که از شخص خود، خويشان و درباريانش ساخت و پراکند، فتحعلي شاه کوشيد که اقتدار خود را به عنوان رهبر شيعيان ايران، ميانجي قشرهاي گوناگون جامعه51و جانشين خلف سنّت پادشاهي ديرينه ايران تثبيت کند. تصاوير تمام قد وي نماد جلال پادشاهي و فرهنگ تاريخ محور اين دوره بود. همان گونه که تکسيه (Charles Texier) هنگام تماشاي نقاشي هاي کاخ چهل ستون گفت: «ايرانيان براي اين نقاشي ها که از سرگذشت تاريخي آنان حکايت مي کنند، اهميت بسيار قائلاند.52 دستکم اين است که اين نقاشي ها همانند افسانه ها و اساطيرادبي و شنيداري تصويري آرماني از تاريخ ايران به نمايش مي گذاشتند.
فتحعلي شاه دانسته و آگاهانه از نقّاشي و تصويرگري ابزاري براي آگاه ساختن ايرانيان به هويت خويش فراهم آورد و از آن بي نهايت بهره برد گرچه شخص خود را در کانون چنين هويتي مي ديد. به اين ترتيب، مي توان او را نخستين پيشگام در فراگرد تکوين هويت ايرانيان دانست. تا زماني که اسناد و مدارک دست اوّل اين دوران در دسترس قرار گيرند، تصوير ونقاشي دوران اوّليه قاجار منبع سودمندي براي آگاه شدن از اين است که ايران آن روز خود را چگونه مي ديدومي شناخت.

در تجزيه و تحليل نهايي، نقاشي هاي دوران نخستين قاجار تصويري تصنّعي از شکوه و جلال آن دوران را فراروي ما قرار مي دهند. در واقع، اين نقّاشي ها با واقعيت فاصله بسيار داشتند.53 در پايان سلطنت فتحعلي شاه، شمار شاهزادگان قاجاري، که روزي گل هاي سرسبد باغ ايران شمرده مي شدند، ازشمار بيرون رفت، کاخ ها و قلعه ها رو به ويراني گذاشت و سرزمين هاي بسيار از کف رفت. تصوير کدر پادشاه ديگر آماج پرستش و احترام نبود. بي اعتنايي جانشين فتحعلي شاه، محمّدشاه، به ساختمان هايي که پدرش بنا کرده بود و خراب کردن کاخ هاي ارگ تهران به فرمان ناصرالدين شاه به نام ترقي و پيشرفت نقطه پاياني را بر اين فصل از سنّت چهره سازي در ايران گذاشت. در نيمه سوّم قرن نوزدهم، ورق يکسره برگشته بود و فتحعلي شاه محبوبيت و اعتباري در ميان مردم نداشت. تاريخ نگاران اين دوره از دستاوردهاي هنري دوران او به ندرت يا به اختصار ياد مي کردند. شرق شناسان اروپايي چون کرزن (Goerge Curzon) وبنجامين (S. G. W. Benjamin) نيزاين دستاوردها را تنها به خاطر ارزش و سنديت تاريخي آنان مهم مي شمردند.

براي آگاه شدن به نقش و چگونگي تأثير نقاشي هاي درباري دوران نخستين قاجاريه، توجه به اين نکته ضروري است که اثر رواني و عاطفي اين آثار از يک ميراث عظيم ديداري و تصويري نشأت مي گرفت. تصاوير وسنگ نگاره هاي فتحعلي شاه همان حس احترام و تسليمي را در ايرانيان برمي انگيخت که شمائل هاي مذهبي يا تصاوير آرماني پادشاهان باستاني ايران. از سوي ديگر، رنگ هاي جاندار و پرمايه و طرّاحي تزييني اين تصاوير همان تحسيني را موجب مي شد که مينياتورهاي منقوش بر کتب خطي. افزون بر اين، اين نقاشي ها، ابزاري نيرومند براي تجلّي فرهنگ و آمال ايرانيان بودند و چه به تنهايي و چه در مجموعه تزييني خود يادآور اقتدار و ثروت بي کران حاکمان کشور. اين جاست که مي توانيم به آن تصوير از فتحعلي شاه بازگرديم که سفيرش را چنان به تکريم و تعظيم وا داشته بود. گفته ابوالحسن نقش تصوير را آشکار مي کند. هدف جز اين نبود که در بيننده حس تحسين نسبت به شکوه و جلال و زيبايي مسند پادشاهي و تسليم و عبوديت در برابر قدرت و اقتدار کسي بر انگيزند که در واقع «قبله عالم» مي نمود.

——————————————————————————-

پانوشت ها:
1. ن. ک. به:

Mirza Abu’l Hasan khan, A Persian at the Court of King George 1809-1810, The Journal of Mirza Abu’l Hasan Khan, Edited and translated by Margaret Cloake, London, 1988, p. 75.

2. همان، ص 30. احترام به تصاوير پادشاهان و شمايل شخصيت هاي مقدّس مذهبي از دوران امپراطوري روم و بيزانس در اروپا رايج بود.

3. ن. ک. به:

Thomas Arnold, Pianiting in Islam, Oxford, 1928, pp.4-13; Nasrin Rohani, A Bibliography of Persian Miniature Painting, Cambridge MA, 1982, p. 153.

4. به ويژه ن. ک. به:

B. W. Robinson, «The Court Painters of Fath Ali Shah,» Eretz-Israel 7 (1964); ____, «Persian Royal Portraiture and the Qajars,» in E. Bosworth and C. Hillerbrand, eds., Qajar Iran: Political, Social and Cultural Change, Edinburgh,1983,

و نيز: يحيي ذکاء، «ميرزا ابوالحسن خان صنيع الملک غفّاري،» هنر و مردم، شماره 10، (مرداد 1342)، صص 27-14 و شماره 11 (شهريور 1342)، صص 33-16.

5. براي نظري مشابه ن. ک. به:

Charles Texier, Description de l’Armenie, la Perse, et la Mesopotamie, Paris, 1842, Vol. I, p. 125.

در ديگر جوامع اسلامي، سنّت کشيدن نقّاشي و ساختن مجسمه هاي تمام قد مدت ها پس از پيدايش اسلام در قرن هفتم ميلادي ادامه يافت.

6. ن. ک. به:

B. W. Robinson «The Court Painters of Fath Ali Shah,» op. cit ., p. 96.

7. ن. ک. به:

Gavin Hambly, «The Traditional Iranian City in the Qajar Period,» in Peter Avery, Gavin Hambly, and Charles Melville, eds., The Cambridge History of Iran, Vol. 7, Cambridge, 1991, pp. 542-89; Jennifer Scarce, «The Arts of the Eighteenth to Twentieth Centuries,» in Avery, Hambly and Melville, op. cit., p.892.

8. همانگونه که انتظار مي رود، مايه و غناي تزيين با طبقه اجتماعي بي رابطه نبود. محل کار درباريان عادي با طرح هاي ساده از گل و گياه تزيين شده بود. درباريان متمکّن تر تصاوير پادشاه و شاهزادگان را بر ديوارهاي خود آويزان مي کردند.

9. براي يک بررسي متوازن از آغا محمد خان ن. ک. به:

Gavin Hambly, «Agha Mohammad and the Establishment of the Qajar Dynasty,» Royal Central Asian Journal, 50 (1963), pp.161-74.

10. در زير تصوير نخستين چنين نوشته شده است: «به حسب الحکم شاهنشاه دوران، فريدونفر، محمدخان قاجار، ز کلک صادق نقّاش نو شد، نشان وفرّ نادرشاه افشار،» لطف الله هنرفر، گنجينه آثار اصفهان، 1344، ص 574.

11. گرچه آغامحمد خان در شهرهايي که در جنوب قفقاز به تصرّف خود درآورده بود به ضرب کردن سکّه اقدام کرد، به بازستاندن همه اراضي از دست رفته دوران صفوي در جنوب قفقاز و شرق ايران توفيق نيافت. ن. ک. به:

Gavin Hambly, «The Traditional Iranian City in the Qajar Period,» in Peter Avery, Gavin Hambly and Chalrles Melville, eds., The Cambridge History of Iran , Vol. VII, Cambridge, 1991, pp. 145-146.

12. فتحعلي خان قاجار، پدربزرگ آغا محمدخان، رقيب اصلي نادرشاه براي تقرّب به شاه طهماسب دوّم بود و به هرحال مورّخان نادرشاه را مسئول مرگ وي مي دانند. با اين همه آغامحمد خان او را سرمشق فتوحات خود قرار داد و وقايع نگاران دوران قاجار نيز از نادرشاه به احترام ياد کرده اند. به عنوان نمونه، ن. ک. به عبدالرزّاق دنبلي، مآثرَ السلطانيه، به اهتمام غلامحسين صدري افشار، چاپ جديد، تهران، 1351، ص 5.

13. ن. ک. به: محمد فتح اَلله سراوي،،تاريخ محمدي، نسخه خطي، به اهتمام غلامرضا طباطبائي مجد، تهران، 1371، صص 110-109؛ و نيز:

James Frazer, Travels and Adventures in the Persian Provinces on the Southern Banks of the Caspian Sea, London, 1826, pp 41-42.

14. ن. ک. به:

James Morier, A Second Journey Through Persia, Armenia and Asia Minor to Constantinople between the Years 1812 and 1816, London, 1818, pp. 77-673.

15. ن. ک. به:

Jennifer Scarce, op. cit., p. 333; and James Morier, ibid., pp. 376-77.

16. حسن گل محمدي، ديوان کامل فتحعلي شاه قاجار، تهران، 1350، ص 98. نيز ن. ک. به:

Hamid Algar, Religion and State in Iran, 1785-1906: The Role of the Ulama in the Qajar Period. Berkeley and Los Angeles, 1969, p. 71.

17. فتحعلي شاه با دو پادشاه اروپائي در سده هاي شانزدهم و هفدهم، لوئي چهاردهم فرانسه و فيليپ دوّم اسپانيا، شباهت بسيار دارد. اين دو نيز از هنرهاي تصويري براي تثبيت اقتدار و مشروعيت خود بهره مي جستند.

18. رضاقلي خان هدايت، تاريخ روضة الصفاي ناصري، به کوشش نصرالله صبوحي، تهران، 1339، صص 105-104. نيز ن. ک. به:

Anthony Welch, Calligraphy in the Arts of the Muslim World, Austin, Texas,1979, pp. 160-163; Layla S. Diba, «Lacquerwork of Safavid Persia and Its Relationship to Persian Painting,» Ph.D. dissertation, New York University, 1994, pp.160-63.

براي بحثي درباره هوش و استعداد فتحعلي شاه و تازگي سروده هايش ن. ک. به:

Gavin Hambly, «The Traditional Iranian City in the Qajar Period,» in Peter Avery, Gavin Hambly, and Charles Melville, op. cit., p. 148.

19. معمولاً از فرزندان پسر به عنوان مهم ترين دستاوردهاي شاه نام برده مي شد. ن. ک. به: محمدتقي سپهر (لسان الملک)، ناسخ التواريخ، تهران، 1344، ج 2، صص 125 به بعد. نيز ن. ک. به:

Malkolm Yapp, «Two British Historians of Persia,» in Historians of the Middle East , London, 1962, p.354-55.

20. حسن گل محمدي، فتحعلي شاه و قضاوت تاريخ، تهران، 1368، صص 489-477. در باره وضع حرمسراي فتحعلي شاه ن. ک. به:

Abbas Amanat, Pivot of the Universe: Nasir al-Din Shah Qajar and the Iranian Monarchy, 6981-1381, Berkeley and Los Angeles, 1997, p. 19.

21. جهانگيرميرزا، تاريخ نو، به اهتمام عبّاس اقبال، تهران 1327، ص 186.

22. براي آگاهي از وضع دربار در اوج شکوه و جلال آن ن. ک. به: دوستعلي خان معيّرالممالک، يادداشت هاي زندگاني خصوصي ناصرالدين شاه، تهران، 1362، صص 99-48. نيز ن. ک. به:

John Malcolm, The History of Persa, London, 1815, Vol. 2, pp. 554-57.

23. ن. ک. به:

Jan Rypka, History of Iranian Literature, Dordrecht, 1956, pp. 17-11.

24. فتحعلي خان صبا، ديوان ملک الشعرا، فتحعلي خان صبا، به کوشش محمدعلي نجات، تهران، 1341، ص 38. 25. يحيي ذکاء، تاريخچه ساختمان هاي ارگ سلطنتي، تهران، 1349، صص 38-37.

26. ن. ک. به:

Colin Meredith, «Early Qajar Administration. An Ananlysis of its Development and Functions,» Iranian Studies, (Spring-summer 1971), p. 61.

27. ن. ک. به:

Robert Ker Porter, Tranvels in Georgia, Persian Armenia, Ancient Babylonia, etc., London, 1821, vol. 1, pp.322-23.

. 28. ن. ک. به:

Sussan Babai, «Shah ‹Abbas II, the Conquest of Qandahar, the Chihil Sutun, and Its Wall Paintings,» Muqarnas, II (1994), pp. 125-42.

29. اين پرده دلفريب و فرجه آمد، تشبيه بساط شاه جمجه آمد. چون پرده در آن تابان مهر، تمثال رخ فتحعلي شاه آمد، ميزا باباشبيه خسروان نقش بست، که از شبيه او قلم صورتگر قدرت شکست. سنه 1213.

30. يحيي ذکاء، تاريخچه ساختمان هاي ارگ سلطنتي، ص 46.

31. ن. ک. به:

G. G. Keppel, Personal Narrative of a Journey from India to England, London,1827, vol. 2, pp. 140-41.

32. ميرزا صالح شيرازي، «سفرنامه اصفهان، کاشان، قم، تهران.» در مجموعه سفرنامه هاي ميرزا صالح شيرازي، به کوشش غلامحسين ميرزا صالح، تجديد چاپ، تهران، 1363، صص 8-6 و 13. نيز ن. ک. به:

Sir William Ouseley, Travel into Various Countries of the East, Particularly Persia, London, 1819-32, vol. 3, p. 372.

33. ن. ک. به:

Henry Masse, Croyances et coutumes persanes, Paris, 1983, vol. 2, pp. 228-37; J. A. Lerner, «Rock Relief of Fath Ali Shah in Shiraz,» Ars Orientalis, 21 (1991), p. 33; E. de Waele, «Trois reliefs Rupestres de Pol-i Abgineh,» Iranica Antiqua 21 (1986, pp. 1796-77.

34. ن. ک. به

Henri Masse, ibid., p.597; and Z. Bahrani, «Assault and Abduction: The Fate of the Royal Image in the Ancient Near East,» Art History 10, no. 3 (September 1995), pp. 363-82.

35. «صورت خود را در حال شکار و يا در مجالس بزم و سلام در کوه هاي کشور سنگتراشي کرده که چشمه علي بين تهران و شاهزاده عبدالعظيم يکي از آن جلسات است. در تزيين سر و بر خود به تاج و جواهر اصراري داشته و حتّي تصوير شيرکشي خود را هم با همين لباس بزمي ساخته و يا از سنگ تراشيده. ميان باريک و ريش بلند زيباي خود را نموده و ابدي کرده است. در صورتي که اعليحضرت کمتر از اين رشادت ها داشته و شايد در مدت عمر خود با هيچ شير پيري هم روبرو نشده است.» عبدالله مستوفي، شرح زندگاني من، تاريخ اجتماعي و اداري دوره قاجاريه، تهران، 1371، ج 1، ص 38. در باره تضاد پيام يکي از نقوش برجسته سنگي در دوره ساسانيان با واقعيت تاريخي ن. ک. به:

Ernst Herzfeld, Iran in the Ancient East , New York, 1948, p.315.

36. براي بحثي درباره احتراز از پرداختن به موضوع هاي بحث انگيز ن. ک. به:

David Freedberg, The Power of Image, Chicago, 1989, pp.338-40.

37. ن. ک. به:

John Malcolm, op. cit., vol. 2, p. 656.

38. حاج ميرزا حسن حسيني فسائي، فارسنامه ناصري، به کوشش منصور رستگار فسائي، تهران، چاپ جديد، 1367، ص 279. عکسي که به احتمالي در آغاز سلطنت احمد شاه برداشته شده صحنه اي از مراسم سلام در يکي از ايالات ايران را نشان مي دهد که در آن مقامات محلّي در حال اداي احترام به تصويري از شاه جوان اند که به وسيله دو درباري بر روي کرسي سلطنتي نگاه داشته شده. ن. ک. به:

Philip Mansell, Sultans in Splendor, New York and Paris, 1988, p.82.

39. قصد تشبيه فتحعلي شاه به رستم در زرهي که در برخي از تصاوير بر تن او ديده مي شود- و با سر شيري همانند آنچه بر سر تصاوير رستم قرار دارد مزين است- نمايان مي شود.

40. ن. ک. به :

James Morier, op. cit . p. 071; J. S. Buckingham, Travels in Assyria, Media and Persia , London, 1830, p.293.

41. فتحعلي خان صبا، همان، ص 290.

42. از عزّت سودآور براي آگاهي هايي که در باره مهدعليا در اختيارم گذاشت سپاسگزارم. براي عکسي از مقبره ناصرالدين شاه ن. ک. به:

J. A. Lerner, «Rock Relief of Fath ‹Ali Shah in Shiraz.» Ars Orientalis 21 (1991), fig. 8.

43. دوستعلي خان معيّر، منبع اصلي شرح حال نقّاشان دربار ناصري و مظفّري، به سه نمونه از اين گونه مقابر اشاره مي کند. ن. ک. به: همان، صص 280-278.

44. براي تصويري از ناصرالدين شاه همراه با شمايل حضرت علي در مراسم خاک سپاري او ن. ک. به: يحيي ذکاء، تاريخ ساختماه هاي ارگ سلطنتي، ص 294.

45. براي تعيين وقت سعد براي رويداد هاي گوناگون، از جمله باريابي سفراي خارجي و ساختن قصر شاهي در سليمانيه فتحعلي شاه به منجمين متوسل مي شد. در اين باره ن. ک. به:

James Morier, op. cit ., p. 387; Henri Masse, op. cit ., vol. 1, pp. 242, 247, n. 2 and vol. 2, pp. 287 and 342).

46. ن. ک. به:

Hamid Algar, op. cit., p. 65.

47. محمد ابن سليمان تنکابني، قصص العلما، تهران، 1303ه ق، ص 132، به نقل از:

Hamid Algar, op. cit., p. 65.

به اعتقاد الگار محتملا درباريان فتحعلي شاه که از مهارت ميرزا محمد اخباري در رمّالي و ستاره شناسي آگاهي داشتند وي را به اين کار ترغيب کرده بودند. در اين باره همچنين ن. ک. به:

Henri Masse, op. cit., vol. 1, p. 314.

48. ن. ک. به:

Jean Calmard, «Shi’i Rituals and Power II. the Consolidation of Safavid Shi’ism: Folklore and Popular Religion,» in Safavid Persia, ed., by Charles Melville, London, 1996, pp.141-66.

جهانگردي انگليسي، در سفر خود به شيراز، به صحنه اي در باره سوزاندن پيکرک پارچه اي عمر اشاره مي کند. ن. ک. به:

Edward Scott Waring, A Tour to Shiraz. . .to which is added a History of Persia , London, 1807, p.42.

49. همان، ص 179.

50. ن. ک. به:

Henri Masse, op. cit., vol. 1, pp.115-118.

51. ن. ک. به:

Colin Meredith, op. cit., p. 62.

52. ن. ک. به:

Charles Texier, op. cit. vol.1, p.164.

53. اين تفسير را از عبّاس امانت به وام گرفته ام. عبّاس امانت، همان، ص 36.

انقراض سلسله قاجار

 

احمد شاه و رضا خان سردار سپه

مجلس شوراى ملى در جلسه روز شنبه، نهم آبان ماه ۱۳۰۴ هجرى شمسى، با تصويب ماده واحده اى انقراض سلسله قاجاريه را تصويب كرد و مقرر داشت، مجلس موسسانى براى تغيير موادى از متمم قانون اساسى كه در مورد سلطنت قاجاريه بود، تشكيل شود. مجلس همچنين رضاخان پهلوى _رئيس الوزراى وقت- را «والاحضرت اقدس» خواند و تا تعيين تكليف حكومت در مجلس موسسان، او را به رياست حكومت موقت منصوب كرد و به اين ترتيب، يك قرن و نيم حكومت سلسله قاجاريه در ايران، كه هر چه از آقامحمدخان دور شد، ضعيف تر گشت، توسط يك قزاق خشن و بى قانون به زير آورده شد و يك ماه و نيم بعد، تكيه دولت- محل تشكيل مجلس موسسان- شاهدى بود بر واگذارى رسمى سلطنت ايران به رضاخان پهلوى و اعقاب وى و سرآغاز استبدادى نوين در ايران. البته داستان پيدايش رژيم پهلوى و افول و اضمحلال قاجاريه پيچيده تر از آن است كه با روايت چند واقعه به دنبال هم، بتوان تحليلى صحيح از آن ارائه كرد. فى الواقع اين مسئله زمينه و ابعاد فكرى و سياسى گسترده اى دارد كه تنها و تنها با مرورى تاريخى و آن هم از منظر آسيب شناسانه به وقايع بعد انقلاب مشروطيت و شناخت ماهيت جريانات فكرى و سياسى موثر در اين دوران كه ابتدا منجر به كودتاى سوم اسفند ۱۲۹۹ و بعد از آن منجر به اين تغيير و تحول شد، مى توان به چگونگى حدوث آن پى برد.

ناگفته نماند كه در اين مسير، تفاسير بسيار متعدد و بعضاً متضادى از سوى مورخين ارائه مى شود. من باب مثال پيرامون جريانات سياسى موثر و على الخصوص نقش استعمار كهن در مورد انقراض قاجار، حسين مكى در جلد سوم مجموعه تاريخ بيست ساله ايران از مخالفت مجدانه احمدشاه با قرارداد ۱۹۱۹ سخن به ميان مى آورد و همين مسئله را دليلى مى داند بر عزم انگليسى ها براى انقراض سلسله قاجار. و در ادامه مى گويد كه چون حكومت جديد شوروى هم يكى از اركان سياست خود را عدم مداخله در ممالك شرق مخصوصاً كشورهاى همجوار قرار داده بود، انگليسى ها بدون سروصدا به مقصود رسيدند (ص ۱۲)، اما زنده ياد دكتر محمد جواد شيخ الاسلامى در كتاب «سيماى احمدشاه قاجار»، اين مسئله را از بيخ و بن كذب محض دانسته و آن را افسانه اى بيش نمى داند (جلد اول، پيشگفتار مولف) و با آوردن ترجمه متن نطق احمدشاه در خانه لرد كرزن (ج ،۱ ص ۴۴۴) و ترجمه سرمقاله تايمز لندن در روز دوم ورود احمدشاه به لندن (ص ۴۴۶)، سعى دارد بى اساس بودن اين نظريه را ثابت نمايد. من حيث المجموع بحث در اين باب و حتى زمينه هاى فكرى اين واقعه در دو دهه منتهى به سلطنت رسيدن رضاخان، نيازمند مجالى فراخ تر و محملى تخصصى تر است، اما به جهت اهميت اين واقعه تاريخى، نگاهى گذرا مى اندازيم به مقدمات پيدايش آن، به خصوص در دو ماهه منتهى به تغيير سلطنت. فى الواقع زمانى كه احمدشاه هفتمين حكم صدارت، از بعد از كودتاى سوم اسفند را بالاجبار در دستان رضاخان مى گذاشت، فهميده بود كه ياراى مقابله با اين قزاق خشن كه زمانى در سقوط كابينه هاى سيدضيا و قوام السلطنه به او يارى رسانده بود را ندارد. به همين جهت ترجيح داد بار سفر را ببندد و مملكت را به باقى مانده رجال مشروطيت بسپارد به اين اميد كه آنان برخلاف مصلحت خود با اين قزاق همكارى نكنند و تنها چند روز بعد از تشكيل كابينه جديد بود كه رئيس الوزرا، شاه را براى آخرين بار تا مرز قصر شيرين بدرقه كرد.

از اين تاريخ به بعد تمام وقايع از جمله غائله جمهورى خواهى و دفع شيخ خزعل و خنثى كردن نقشه عشاير جنوب براى بازگرداندن شاه كه به «قيام سعادت» معروف شد، همه و همه در غياب شاه صورت گرفت، هرچند كه شاه چندين بار قصد بازگشت به كشور را كرده بود اما هر بار با عدم تمايل انگليسى ها و جواب سرد رضاخان كه از لابه لاى كلمات آن بوى تهديد جانى هم به مشام مى رسيد، مواجه شد و صدالبته كه احمدشاه نازپرورده مرد چنين مبارزه اى نبود. اما سرانجام در اواخر تابستان ۱۳۰۴ شمسى احمدشاه، پس از حدود ۲۳ ماه سير و سياحت در اروپا، به رغم عدم تمايل انگلستان و به اصرار برخى رجال وطن خواه، تصميم گرفت به تهران بازگردد و حتى در مقابل جدى نگرفتن درخواست خود از جانب مفتاح السلطنه – وزير مختار وقت در لندن- تهديد كرد كه از راه روسيه به ايران خواهد رفت، اما يك هفته بعد يك تلگراف از لندن به محل اقامت احمدشاه در پاريس ارسال شد كه در آن علاوه بر موافقت لندن با اين سفر تاريخ آن هم در آن قيد شده بود و شاه هم در تاريخ ۲۵ شهريور ۱۳۰۴ طى تلگرافى از پاريس به رضاخان اعلام داشت كه در تاريخ دوم اكتبر (۱۰ مهر ۱۳۰۴) از راه بمبئى به طرف ايران حركت خواهد كرد و رضاخان نيز در تاريخ ۲۸ شهريور در جواب تلگراف فوق از بازگشت شاه به مملكت، اظهار مسرت كرد. (بهار، تاريخ مختصر احزاب، ج،۲ صص۲۶۳ و ۲۶۴) اما رضاخان برخلاف اين ظاهرسازى و به منظور نيل به آمال خود، قلباً مايل به بازگشت شاه به كشور نبود، پس بايد نقشه اى براى منصرف ساختن شاه از بازگشت، طراحى و اجرا مى كرد كه در اين بين ياد بحران نان افتاد.

بازهم بلواى نان
پديده قحطى و گرانى ارزاق و به خصوص نان مسئله تازه اى در تاريخ اجتماعى ايران نبود. فى الواقع اين معضل بارها و بارها و به دلايل مختلف گريبان مردم اين سرزمين را در ادوار مختلف تاريخ گرفته و به خصوص از اواسط دوره ناصرى با وضوح بيشترى خود را نمايان ساخته بود و در سال هاى منتهى به انقلاب مشروطيت (۱۳۲۴-۱۳۲۱ قمرى) هم بارها شاهد بروز قحطى هاى گسترده، چه در تهران و چه در ساير شهرها بوده ايم، اما آنچه اهميت اين موضوع را بارز مى كند كاركرد سياسى اين پديده است. در حقيقت در دوران مشروطيت نيز بحران نان كه به دنبال خود نارضايتى هاى مردمى از سيستم حاكم را به همراه داشته، در همراهى توده مردم با روند تحولات سياسى، داراى نقش تعيين كننده اى بوده است. اين بار نيز رضاخان با استفاده از اين موضوع اما با اهدافى چندگانه كه مهمترين آنها عدم بازگشت شاه، دستگيرى مخالفينِ خود و افزايش نارضايتى مردم از قاجاريه بود، يك گام به مقصود نهايى خود نزديك تر شد. در حقيقت در روزهاى آخر شهريور ۱۳۰۴ ناگهان كمبود مصنوعى آرد و قحطى نان با مسامحه عمدى درگاهى – رئيس نظميه- در عرض چند روز چند هزار نفر از مردم جنوب شهر را به خيابان ها و جلوى مجلس ريخت. دكتر عبدالحسين نوايى در جلد سوم ايران و جهان مى نويسد: «… از اواخر برج سنبله، يعنى ماه شهريور، آرد به نانواها كمتر داده شد و طبعاً جلوى دكان هاى نانوايى ازدحام به راه افتاد. از همه جا خبر از وضع بد نان و ازدحام در دكان هاى نانوايى و احياناً زير دست و پا رفتن زنان و كودكان مى رسيد. البته هيچ كس چنين چيزى به چشم نديده بود، ولى همه شنيده بودند كه مثلاً چند نفر از گرسنگى مرده اند. اين تحريكات در جنوب شهر شايع تر و گسترده تر بود و آن روزها شايد كمتر كسى مى دانست كه اين شايعات از كجا سرچشمه مى گيرد، ولى امروزه مى دانيم كه دست نظميه و رئيس نابكارش در اين تحريكات و پراكندن شايعات دخالت داشت…» (ص ۷۷۱) البته در قضيه بلواى نان نكته مهم موضعى بود كه مرحوم مدرس در كمال سادگى از خود بروز داد. فى الواقع مدرس كه با داشتن دو وزير در كابينه – قوام الدوله براى وزارت داخله و نصرت الدوله براى ماليه – سردار سپه را مجرى اوامر خود مى ديد، به پشتيبانى دولت كه خود را مطيع مجلس نشان مى داد، در متفرق كردن مردم كوشيد، اما فايده نبخشيد. مرحوم عبدالله مستوفى در جلد سوم «شرح زندگانى من» مى نويسد: «… نان دكان ها همه بد و سياه و پر از مواد خارجى و مردم از صبح تا ظهر در دكان ها منتظر همين نان سياه بودند و به دست نمى آوردند. يك دو روزى در اواخر شهريور سرو صداى مردم بلند شد و حتى جماعتى به مجلس ريختند و وكلا را به باد فحش و پرخاش گرفتند، به طورى كه مدرس هم با دولت همراه شد و با پهلوى رئيس الوزرا دوش به دوش در نصيحت كردن به مردم ايستادگى كرد، ولى كارى از پيش نرفت و بالاخره براى تفرقه مردم به قوه نظامى تمسك جسته و حتى شليك هوايى هم كردند و مردم را متفرق ساختند… » (ص ۶۵۵)
(شرح درگيرى هاى جلوى مجلس در روزهاى چهارشنبه و پنجشنبه، اول و دوم مهر، و وقايع متعاقب آن و شليك گلوله كه منجر به كشته و زخمى شدن عده اى گرديد در تاريخ مختصر احزاب بهار، ج،۲ صص۲۶۵ تا ۲۷۰ و جلد سوم حسين مكى، ص ۴۰۵ تا ۴۱۰ به طور كامل شرح داده شده است) و بدين شكل تيرهاى هوايى زمينى شد.

مردم كه مدرس را در كنار رضاخان ديدند دو سه مرده بادى هم نثار او كردند، تا آنجا كه مجلس و به خصوص شخص مدرس در عين حالى كه از پيشامدهاى آن چند روز عصبانى بودند، گول ظاهر مطيع سردار سپه از اوامر مجلس را خوردند و با درخواست سردار سپه براى اجراى حكومت نظامى و قلع و قمع مسببين و محركين اين قضيه موافقت كردند. هرچند كه اگر مجلس هم با اين امر موافقت نمى كرد چه بسا، شايد خود رضاخان شخصاً اقدام مى كرد ولى اين همراهى مجلس در اعلاميه حكومت نظامى و به حوادث بعد از آن، از اين روى كه در سلب اعتماد مردم از وكلا منشاء اثر شد، به عنوان يك گاف سياسى از جانب اقليت مجلس پنجم در نظر گرفته مى شود. در حقيقت از فرداى روز انتشار اعلاميه حكومت نظامى تا يك ماه بعد تمام افراد بانفوذ محلات كه در جريان هاى قبلى _ از جمله غائله جمهورى- از مدرس و اقليت جانبدارى كرده بودند، براساس اين دستور به زندان افتادند و جالب اينجاست كه در شهرستان ها كه بلواى نان بروزى نداشت به اين بهانه تمام عوامل حزب سوسياليست سليمان ميرزا به بند كشيده شدند. دكتر عبدالحسين نوايى در ادامه مى نويسد: «… روز بعد اعلاميه حكومت نظامى منتشر و بلافاصله بگيربگير شروع شد. كليه مخالفين سردارسپه و عده اى از محترمين و جمعى از درباريان دستگير شدند. بيش از هفتصد تا هشتصد نفر دستگير شدند و در اين بلوا، هم مجلس مرعوب و منفور شد و هم شاه حساب كار خود را كرد كه اگر بخواهد بيش از اين بر برگشت خود اصرار ورزد، غائله ديگرى برپا خواهد شد…». (جلد سوم، ص ۷۷۲) البته شايد حسين مكى در ذكر نتايج اين بلوا دقيق تر گفته باشد: «… سردار سپه با ايجاد بلواى نان هم مجلس را مرعوب كرده و هم قدرت خود را نشان داد و هم حس تنفر مردم را نسبت به وكلا برانگيخت، ضمناً مخالفين خود را دستگير و هم از حركت احمدشاه كه نقش عمده اين بازى بود به خوبى جلوگيرى كرده، او را كاملاً مرعوب و قدرت تصميم حركت به ايران را از او سلب كرد. بنابراين سردارسپه با يك تير چند نشان زد. دستگير شدگان در مركز ولايات مدت ها در زندان به سر مى برند و باز سردارسپه با آزاد كردن عده اى از زندانيان و تظاهر به اينكه مدرس خواستار آزادى آنان است، يك رل حساس ديگر بازى كرد…» (تاريخ بيست ساله، ج۳ ، ص ۴۱۱) من حيث المجموع ماحصل تمام اين قضايا تلگرافى بود كه در تاريخ ۱۱ مهرماه از شاه رسيد كه چون وسايل حركت فراهم نشد، ملكه مادر و ساير همراهان را با كشتى كه قبلاً گفته بودند، روانه كرده اند و خودشان بعداً عزيمت خواهند كرد (عبدالله مستوفى، شرح زندگانى من، ج،۳ ص ۶۵۶)، عزيمتى كه هرگز به فعليت نرسيد.

شروع اعتراضات و فرستادن تلگراف از شهرستان ها
فى الواقع انصراف احمدشاه از بازگشت به تهران رضاخان را بر آن داشت تا تصميم خود را براى انقراض قاجاريه به جلو اندازد. به اين ترتيب بعد از هماهنگى با آيرونسايد و اجازه از او، به عمال خود در شهرستان ها دستور داد تا با راه انداختن تظاهرات و ارسال تلگراف به مجلس و رياست وزرا، علناً خواستار عزل احمدشاه و انقراض سلسله قاجار شوند (ر.ك: عبدالله مستوفى، ج،۳ ص ۶۶۱ ) از جمله اين اجتماعات در تهران اجتماعى بود كه به سركردگى حاج رحيم تاجر قزوينى -كه در آذربايجان هم به تحريك سرتيپ آيرام اقداماتى كرده بود- در مدرسه نظام برپا شد. در اين اجتماع كه به قول مكى از چهارصد يا پانصد نفر تجاوز نمى كرد، عده اى از روز چهارم و پنجم آبان به نام طبقات و اصناف مختلفه و تجار در آنجا جمع شده و به نام انزجار از سلسله قاجار و درخواست خلع احمدشاه ابتدا دست به انتشار شبنامه زدند و سپس مراجعاتى به مجلس كردند. (ر.ك: بهار، ج،۲ ص ۲۷۸ و مكى، ج۳ ، ۴۳۶) اما مهمترين چيزى كه از اجتماع مدرسه نظام در تاريخ مانده پذيرايى خوب و سفره هاى پروپيمان موجود در مدرسه و تصاوير چادرهاى شربتخانه و آشپزخانه متحصنين است. (عبدالحسين نوايى، ج،۳ ص ۷۷۷)

بحث انقراض در مجلس
سردارسپه براى رسميت دادن به اين درخواست خود به راى مثبت نمايندگان مجلس شوراى ملى نياز داشت و به رغم اينكه طرفداران رضاخان در مجلس پنجم داراى اكثريت بودند، ولى براى جلوگيرى از تكرار تجربه تلخ غائله جمهورى خواهى بسيار حساب شده تر عمل كرد. از روز پنجم آبان داور و تيمورتاش و يكى دو نفر از وكلاى طرفدار سردارسپه طرح مربوط به انقراض قاجار را تهيه و وكلا را يكى يكى به زيرزمين منزل سردارسپه برده و امضا مى گرفتند. (مكى، ج۳ ، ۴۳۶) غروب روز هفتم آبان ماه ۱۳۰۴ مجلس به رياست سيدمحمد تدين كه در اصل نايب رئيس مجلس بود (در نبود رئيس مستعفى) در حالى تشكيل جلسه داد كه نظميه عده اى را معين كرده بود كه هر يك از نمايندگان با ماده واحده مخالفت كنند، به هنگام خروج از مجلس ترور شوند. در اين جلسه كه به بررسى شكايات واصله از شهرهاى مختلف و انزجار مردم از سلسله قاجار اختصاص داشت، مرحوم بهار به نام محافظت از قانون اساسى با اين طرح مخالفت مى كند و از صحن مجلس خارج مى شود اما از محوطه بهارستان خارج نمى شود. در اين بين مامورين ترور كه منتظر خروج بهار از مجلس بودند با ديدن شخصى به نام واعظ قزوينى كه براى رفع توقيف دو جريده اش به نام هاى نصيحت و رعد، به تهران آمده بود و از لحاظ فيزيك ظاهرى بسيار شبيه به بهار بوده است، دستور شليك مى دهند و بعد از اينكه نقش بر زمين مى شود شروع به بريدن سرش مى كنند (بهار، ج،۲ ص ۳۰۴-۳۰۳) هر چند بهار از اين واقعه جان سالم به در برد و دولت از درج خبر اين قتل فجيع در جرايد جلوگيرى كرد، اما تنها حسنش براى رضاخان اين بود كه مخالفينش به شدت مرعوب شدند. اما از ديگر اقدامات رضاخان كه در آستانه جلسه تاريخى نهم آبان ماه براى جلوگيرى از مخالفت هاى تجار تهرانى و تحريك افكار عمومى در پايتخت، انجام شد دستور توقيف موقت و محترمانه سى چهل تن از تجار تهرانى در عمارت سردارسپه- محل فعلى كاخ مرمر- بود كه تا زمانى كه انقراض رسمى قاجار اعلام گرديد در همان محل ماندند. (بهار۳۲۲،- ج ۲)

جلسه تاريخى نهم آبان ماه ۱۳۰۴
سرانجام ساعت يازده و چهل و پنج دقيقه قبل از ظهر روز شنبه نهم آبان ماه ۱۳۰۴ شمسى مجلس به رياست سيدمحمد تدين (نايب رئيس) تشكيل شد. در آن روز با اقدامات رضاخان تعداد مخالفان او به حداقل كاهش يافته بود و از آن ميان ملك الشعراى بهار نيز به توصيه دوستان و از بيم سوءقصدى ديگر در خانه نشست و در مجلس حضور پيدا نكرد. پس از رسميت جلسه و طرح ماده واحده خلع قاجار، سيدحسن تقى زاده، ميرزا حسين علايى، دكتر محمد مصدق، مدرس و حاجى ميرزايحيى دولت آبادى با آن مخالفت مى كنند. از اين ميان نطق دكتر مصدق جاندارتر و افشاگرانه تر بود، اما مرحوم مدرس هم فرياد برداشت «اگر صدهزار راى هم بدهيد، خلاف قانون است» و صحن مجلس را ترك كرد و مجلس پنجم كه به همين منظور ساخته شده بود از ۸۵ نفر افراد حاضر در جلسه، با ۸۰ راى مثبت حكم به انقراض قاجار دادند البته با اين حساب كه تمام افرادى كه در مخالفت با طرح صحبت كرده بودند جلسه را ترك كرده و در راى گيرى شركت نكردند (مشروح مذاكرات مجلس در نهم آبان، ر.ك: مكى ،ج،۳ ص۴۶۷ تا ص ۵۰۵) ماده واحده را در سينى نقره نهادند و تدين نايب رئيس مجلس آن را به حضور رضاخان پهلوى آورد، پس از آن تجار و بازداشت شدگان به سرعت برق از عمارت سردارسپه اخراج شدند، زيرا رفع احتياج شده بود. (بهار، ج،۲ ص ۳۲۶-۳۲۵) در آن روز بيرون مجلس، گروهى از زنان با پيچه و روبنده فرياد سرداده بودند و گريه و زارى مى كردند. بيشتر اين زنان باقى مانده حرم ناصرالدين شاه و مظفرالدين شاه بودند كه نگران آينده خود و مستمرى شان بودند، و چند تنى نيز زنان تحصيلكرده مخالف با ديكتاتورى. و بدين سان سلسله اى كه در سال هاى ظلم و استبداد خود، كسى عليه آن تظاهرات نكرد، در حالى كه بى آزارترين پادشاه تاريخ خود را داشت و قرار بود توسط يك قزاق سرنگون شود، تنها چند زن را به عنوان مدافع خود داشت. فرداى آن روز وقتى خانم فخرالدوله يكى از دختران مظفرالدين شاه به ديدار رضاخان رفت تا براى ظل السلطان بيمار و پير- عموى خود- وساطت كند، رضاخان گفته بود كه قاجاريه يك مرد و نيم بيشتر نداشتند: «فخرالدوله و آقامحمدخان».

* این مقاله برداشتی است از سایت ادبی شفیقی . همایون
* من شخصا با این جمله  از مذاکرات مجلسین به نقل از تاریخ بیست ساله ایران اثر حسین مکی موافقم :
» سخنرانی مخالفان انتقال سلطنت از قاجار به پهلوی در مجلس (همچون دکتر محمد مصدق و سید حسن مدرس) نشان از آن دارد که آنان منکر نقش رضاخان در برقراری نظم در کشور نبوده‌اند. بلکه استدلال مخالفان چنین بود که با توجه به اینکه پادشاه مشروطه عملاً اختیار حقوقی کشور داری را ندارد و این اختیارات یکسره به نخست وزیر واگذار شده‌است، لذا حیف است که نخست وزیر موفقی مانند سردارسپه به عضوی خنثی همچون پادشاه مشروطه تبدیل شود. زیرا چنانکه بخواهد همچنان مصدر امور باقی بماند ناچار به ورطه دیکتاتوری خواهد افتاد. تجربه سالهای بعد، صحت این استدلال را به اثبات رساند. » همایون

منابع و مآخذ:
۱- مكى، حسين، تاريخ بيست ساله ايران، ج ،۳ انتشارات علمى، ۱۳۷۴
۲- بهار، محمد تقى، تاريخ مختصر احزاب سياسى ايران، ج۱ كتاب هاى جيبى و ج۲ انتشارات اميركبير
۳- نوايى، عبدالحسين، ايران و جهان، تهران نشر هما، ۱۳۷۵ -۱۳۶۹ ، ۳ جلد
۴- مستوفى، عبدالله، شرح زندگانى من، ۳ جلد
۵- بهنود، مسعود، از سيدضيا تا بختيار، انتشارات جاويدان، ۱۳۷۰
6- روزنامه شرق